نماز مسافر، کامل یا شکسته؟

تنها آیه ای از قرآن که اشاره به شکسته شدن نماز دارد همین آیه ای است که شما به آن اشاره فرمودید؛ اما بد نیست این مطالب را هم بدانید:
در مورد احکام معمولا کلیت آن ها در قرآن آمده و جزئیات به بیان رسول خدا (ص) واگذار شده است. قرآن، پیامبر را مبیّن و روشن کننده احکام و معارف دین معرفی کرده (1) و اطاعت کردن از رسول خدا را در این موارد واجب شمرده است. (2)
خداوند در قؤان فرموده : « وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصلوه؛ (3) هنگامى که سفر مى‏کنید، گناهى بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید».
عبارت: « لیس علیکم جناح»، جواز به معنای عام است. شامل وجوب، مستحب و مباح می باشد. تعیین یکی از آن ها به بیان معصوم واگذار شده است.
زراره و محمد بن مسلم گویند: از امام باقر (ع) در باره نماز مسافر سؤال کردیم و ایشان با استناد به آیه بالا، قصر (شکسته خواندن) را در نماز مسافر واجب شمرد.
عرض کردیم: خدا فرموده: «لیس علیکم جناح؛ گناهی بر شما نیست» و نفرموده: «افعلوا؛ حتما انجام دهید » پس شما چگونه از آن وجوب را برداشت می کنید؟
امام فرمود: مگر خدا در مورد طواف در حج واجب نمی فرماید: «فمن حج البیت او اعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما (4) ؛ پس كسانى كه حجّ خانه را به جاى مى‏آورند يا عُمره مى‏گزارند، اگر بر آن دو كوه طواف كنند مرتكب گناهى نشده‏اند »، آیا مگر طواف واجب نیست ؟ مگر پیامبر همیشه در حج و عمره آن را انجام نمی داد ( که دلالت بر وجوب دارد)؟ بنا بر این همان گونه که در طواف واجب با این تعبیر بیان شده، تقصیر واجب در نماز در سفر هم از این تعبیر استفاده شده است. پیامبر در همه سفرها نماز را قصر می خوانده است. (5)
در نتیجه معناى صحیح آیه محل بحث را نیز باید با استفاده از احادیث اهل بیت به دست آورد که در ذيل مي آيد:
خداوند در این آیه مى‏فرماید: «هنگامى که سفر کنید، گناهى بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید، اگر از فتنه (و خطر) کافران بترسید؛ زیرا کافران براى شما دشمن آشکارى هستند».
در مورد این آیه می توان گفت بخشی از نمازهای مسافر یعنی نماز در وقت احساس خوف را شکسته می داند. اما تکلیف سایر نمازهای مسافر چگونه است ؟ این چیزی است که در قرآن نیامده و در روایات به حکم ان اشاره شده است.
در مورد رابطه این آیه با حکم مطلق شکسته شدن نماز مسافر وجوه مختلفى بیان شده است:
1. مقیّد به خوف شدن به خاطر وضع مسلمانان در صدر اسلام است، چرا که به سبب خطرهاى فراوانى که آن‏ها را تهدید مى‏کرد، یکسره در ترس و وحشت قرار داشتند. به اصطلاح فنى «قید غالبى» است. در علم اصول بررسى شده که «قید غالبى» مفهوم ندارد، بدین معنا که هرگز مفهوم آیه این نیست که: «پس اگر نترسیدید، نماز را کامل بخوانید» ؛ بلکه فقط گزارشى از وضعیت مسلمانان است. موارد دیگرى از این قبیل در قرآن وجود دارد. (6)
2. بعضى از مفسّران معتقدند که: نماز قصر نخستین بار هنگامى که مسلمانان در ترس و وحشت از دشمن قرار داشتند، وضع شده؛ سپس این حکم توسعه پیدا کرده و در همه موارد سفر (چه همراه با ترس باشد یا نباشد) وارد شده است. (7)
3. ممکن است این قید، جنبه تأکید داشته باشد؛ یعنى نماز شکسته در هر حال بر مسافر لازم است، امّا به هنگام خوف از دشمن تأکید بیشترى بر آن هست. (8)
بنا بر این با توجه به روایات فراوان و اقوال مختلفی که نقل کردیم و موید کلام ما هست و تضادی در آن وجود ندارد، شکسته شدن نماز اختصاص به حالت خوف ندارد و این حکم واجب خداوند است و ما هم مأمور به پیروی از دستورات او هستیم.
پى نوشت‏:
1. نحل (16) آیه 44.
2. حشر (58) آیه 7.
3. نساء (4) آیه101.
4. بقره (2) آیه 158.
5. بحرانى سيد هاشم‏، البرهان فى تفسير القرآن‏، چاپ تهران،‏ ناشر بنياد بعثت،‏ سال 1416 ق ، ج2، ص163.
6. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه‏، ناشر دار الكتب الإسلامية، چاپ تهران‏، سال1374 ش ،ج 4، ص 96، ذیل آیه .
7. علامه طباطبايي، تفسير الميزان‏، ترجمه موسوى همدانى سيد محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم‏، چاپ قم، ‏سال 1374ش، ج 5، ص 61.
8. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه‏، ناشر دار الكتب الإسلامية، چاپ تهران‏، سال1374 ش ،ج 4، ص 96.