آیا موت امری عدمی است؟

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مركز
پرسش شما را با توجه به نکته های سه گانه پاسخ می دهیم :
1- به نظر علامه طباطبایی مرگ، امری وجودی است، نه عدمی:
كلمه" حيات" در مورد چيزى به كار مى‏رود كه آن چيز حالتى دارد كه به خاطر داشتن آن حالت داراى شعور و اراده شده است. كلمه" موت" به معناى نداشتن آن حالت است. به طورى كه از تعليم قرآن برمى‏آيد ،معناى ديگرى به خود گرفته، عبارت از اين است همان موجود داراى شعور و اراده از يكى از مراحل زندگى به مرحله‏اى ديگر منتقل شود، قرآن كريم صرف اين انتقال را موت خوانده، با اينكه منتقل شونده شعور و اراده خود را از دست نداده، هم چنان كه از آيه" نَحْنُ قَدَّرْنا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ ... فِي ما لا تَعْلَمُونَ"( 1) اين معنا استفاده مى‏شد، بنا بر اين ديگر نبايد پرسيد: چرا در آيه مورد بحث فرموده:" خدا موت و حيات را آفريده" مگر مرگ هم آفريدنى است؟ چون گفتيم: از تعليم قرآن برمى‏آيد كه مرگ به معناى عدم حيات نيست، بلكه به معناى انتقال است. امرى است وجودى كه مانند حيات خلقت‏پذير است.
علاوه بر اين اگر مرگ را امر عدمى بگيريم، همان طور كه عامه مردم چنين مى‏پندارند، باز خلقت پذير هست، چون اين عدم با عدم هاى صرف فرق دارد و مانند كورى و تاريكى، عدم ملكه است، كه حظى از وجود دارد.(2)
2- اما معنای عدم ملکه که در واقع دو چیز به نام عدم و ملکه معروفند:
شب و روز دو مفهوم متقابلند، و تقابل آن دو، تقابل عدم و ملكه است، نظير تقابلى كه بين دو مفهوم كورى و چشم هست، چون همان طور كه كورى به معناى مطلق نبود چشم نيست، و به همين جهت به ديوار كه چشم ندارد نمى‏گوييم كور، بلكه كورى عبارت از نبود چشم در چيزى است كه مى‏بايست چشم مى‏داشت، مانند انسان.
بى‏نورى شب نيز همين طور است، يعنى كلمه" شب" به معناى مطلق عدم نور نيست، بلكه به معناى زمانى است كه در آن زمان ناحيه‏اى از نواحى زمين از خورشيد نور نمى‏گيرد.
واضح است كه چنين عدمى (عدم ملكه) وقتى تحقق مى‏يابد كه ضد آن يعنى ملكه قبلا وجود داشته باشد، تا نسبت به آن تعين پيدا كند، چون اگر در عالم چيزى به نام چشم نبود، كورى هم تحقق نمى‏يافت، و نيز اگر در عالم چيزى به نام روز نمى‏بود، شب معنا نمى‏داشت.( 3)
موت و حيات دو امر وجودى از باب عدم و ملكه مي باشد، زيرا موت بر چيزى صادق آيد كه لايق حيات باشد . بشود آثار حياتى بر وى بروز و ظهور نمايد ،مثل كورى در مقابل بينايى. انسانى و حيوانى را كور گويند كه فاقد چشم گرديده لكن سنگ و چوب و باقى اشيا را كور نمي گويند گرچه چشم ندارند .
در نظام عالم مكوّنات و مادّيات موت مقدمه حيات است . هر موجود زنده‏اى از مرده بيرون مي آيد كه موت و حيات متعاقب يكديگر و دنبال هم اين نظام بديع و ترتيب جميل خلقت را تشكيل مي دهند. از نطفه مرده حيوان و انسان پديد مي گردد .از جماد نبات، از نبات حيوان، از حيوان انسان به وجود مي آيد. نيز انسان از حيوان مرده تغذيه نموده، امرار حيات مي نمايد و به زندگانى خود ادامه مي دهد.(4)

3- در پاسخ به این که شر عدمی هست :
حكما شر را امر عدمى می دانند لكن نه عدم مطلق كه هيچ حظى و بهره‏اى از وجود دارا نباشد. بعضى از آنان شر را از باب عدم ملكه می دانند؛ يعنى در جايى كه شأنيّت وجود داشته و مفقود گرديده، آن را شر نامند، مثل كورى كه كسى را اعمى گويند كه لايق چشم باشد.
بعض ديگر را رأى چنين است كه شر، امر عرضى اضافى است و نسبت به خير شر،امر عدمى به شمار مي رود ؛يعنى موجودى كه در آن خيريّت مفقود گرديده ،شر ناميده مي شود . شر يكى از عوارض و موجود عرضى به شمار مي رود.(5)
هر چه از خيرات ،چه فعل باشد و چه ترك، چه امر وجودى باشد ،چه عدمى، همه نخست منسوب به خداى تعالى است . پس از آن منسوب به بنده‏اى از بندگان اوست، برخلاف شر كه چه فعل باشد و چه ترك، ابتدا منسوب به بنده است. اگر هم به خدا نسبت مى‏دهيم، شرورى را نسبت مى‏دهيم كه خداوند بنده‏اش را به عنوان مجازات مبتلا به آن كرده باشد.(6)
پی نوشت ها:
1.واقعه(56 ) آیات 60-61.
2.المیزان ،ج‏19،ص585.
3. همان، ج‏17،ص141 .
4.بانوى اصفهانى ،‏مخزن العرفان در تفسير قرآن،‏ نهضت زنان مسلمان،‏ تهران‏،1366ش،‏ج‏14، ص 7.
5. همان، ص 236.
6. علامه طباطبایی ترجمه الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم،‏ 1374 ش،‏نوبت پنجم‏، ج‏12، ص 100.