پرسش:
تأثیر گفتگوهای ادیانی امام رضا علیه‌السلام چه بود؟ کسی مسلمان شد؟
مناظرات و گفتگوهای امام رضا علیه‌السلام با پیروان دیگر ادیان و مذاهب، آثار و برکات بسیاری داشته و اگر هم کسی در پی این گفتگوها مسلمان نشده باشد، به معنای ناموفق بودن این مناظرات نیست. بااین‌حال، دست‌کم در یک مورد، مسلمان شدن یک فرد (عمران صابی) گزارش شده است.
تغییر نگرش افراد بر اثر مناظره
در گزارشی از یک مناظره، آمده است که پس از مجاب شدن جاثلیق (عالم مسیحی) و نسطاس رومی (مسیحی) و رأس الجالوت (یهودی) و هربذ بزرگ (زرتشتی)، عمران صابی که بی‌دین بوده، از میان جمعیت برمی‌خیزد و به سؤال و جواب با امام می‌پردازد و چون شکست می‌خورد و مجاب می‌شود، با ذکر شهادتین، مسلمان می‌شود و به سجده می‌افتد. (1) هم‌او، در مناظره دیگری که میان امام رضا و سلیمان مروزی در باب بداء رخ داد، در سلک یاران امام رضا علیه‌السلام حضور یافت. (2)
در گزارش‌هایی که از مناظرات امام رضا علیه‌السلام گزارش شده، به مورد دیگری برنخوردیم که تصریح شده باشد فردی غیرمسلمان، در پی گفتگو با امام، مسلمان شده است؛ اما دراین‌باره، توجه به دو نکته، لازم است:
نخست اینکه مسلمان نشدن طرف گفتگو، بدین معنا نیست که مناظره هیچ اثری در تغییر نگاه افراد ندارد؛ چه‌بسا فردی در ظاهر، اقرار به شکست نکند، ولی در دلش از شنیدن حرف حق تأثیر بپذیرد و در مسیر هدایت قرار بگیرد. امام رضا علیه‌السلام در مناظراتش به‌روشنی دیدگاه اسلام درباره ادیان دیگر را بیان می‌کرد و تصریح می‌کرد که ما حضرت مسیح را پیامبر خدا می‌دانیم و معتقدیم بشارت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در کتاب‌های آسمانی پیشین وجود دارد. این‌گونه سخن گفتن، تأثیر عمیقی بر مخاطب می‌گذارد و دست‌کم، باعث کاستن از نگاه منفی آنان به دین اسلام می‌شود.
نکته بسیار مهم دیگر در مناظرات امام رضا علیه‌السلام، این است که آن حضرت، هرگز پس از پایان بحث، طرف مقابل را مجبور به اقرار شکست نمی‌کردند. اساساً وقتی استدلال‌ها محکم باشد، همین‌که حاضران حقانیت آن را درک کنند، کافی است و وادار کردن طرف مقابل به پذیرش شکست در جمع، هم ازنظر اخلاقی نادرست است و هم باعث می‌شود دیگران تمایلی به مناظره نشان ندهند.
دیگر آثار مناظرات
مناظرات و گفتگوهای امام رضا علیه‌السلام آثار و برکات دیگری نیز داشت که برخی از آن‌ها را می‌توان چنین برشمرد:
1. شناساندن جایگاه اهل‌بیت
اهل‌بیت علیهم‌السلام همواره با محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی روبه‌رو بودند و ازاین‌رو، عموم مردم شناخت کافی از مقام علمی آنان نداشتند. آنان خود می‌فرمودند که اگر مردم نیکویی‌های کلام ما را بدانند، از ما پیروی خواهند کرد. (3) مناظرات امام رضا علیه‌السلام فرصتی بی‌نظیر برای رسیدن به این هدف بود و باعث می‌شد بسیاری از مردم و علمای مذاهب و ادیان، به مقام علمی امام و تسلّط وی بر میراث نبوی و علوی پی ببرند. جالب است که حتی محمد بن جعفر دیباج (عموی امام رضا) نیز از عمق دانش امام رضا علیه‌السلام بی‌خبر بود و به‌واسطه همین مناظرات بود که به مقام علمی امام پی برد. (4)
2. دفاع از اسلام و گسترش تشیع
مناظرات امام رضا علیه‌السلام به تبیین نگاه اسلام به دیگر ادیان و آشنایی پیروان دیگر ادیان با اسلام، کمک شایانی کرد و افزون بر این، باعث شد شیعه نه به‌عنوان یک اقلیت، بلکه به‌عنوان مکتبی که رهبری چون امام رضا علیه‌السلام دارد، شناخته شود. این مناظرات امام رضا علیه‌السلام فرصتی بی‌نظیر برای شیعه فراهم ساخت و زمینه‌ساز بسط و گسترش اندیشه‌های تشیّع شد؛ چراکه در محیطی کاملاً رسمی و با حضور سران حکومت، بزرگان، خانواده خلیفه و حتی شخص مأمون و نیز نمایندگانی از مذاهب و ادیان مختلف انجام می‌گرفت. این فضای رسمی، به شیعه فرصتی بی‌نظیر داد تا جایگاه واقعی خود را پیدا کند. به بسیاری از شبهات، پاسخ داده شد و پندارهای نادرست درباره تشیع و جایگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام اصلاح گردید. پس به‌جرئت می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین بسترهای گسترش تشیع در ایران و خراسان، مناظرات امام رضا علیه‌السلام بوده است.
3. تقویت تمدن اسلامی
مناظرات امام رضا علیه‌السلام در آستانه سده سوم هجری رخ داد؛ یعنی زمانی که تمدن اسلامی در حال گسترش و اوج گرفتن بود. برخی از محققان، سده‌های سوم تا پنجم هجری را «عصر خودجوشی و شکوفایی تمدن اسلامی» نامیده‌اند. (5) در چنین شرایطی، مناظرات امام نه‌تنها موجب انسجام و تقویت جامعه شیعی شد؛ بلکه به پیشبرد تمدن اسلامی نیز کمک کرد. ایشان از یک‌سو، از موقعیت ممتاز علمی در جامعه اسلامی برخوردار بود و از سوی دیگر، به‌عنوان ولی عهد خلیفه، موقعیت سیاسی و حکومتی بالایی نیز داشت. روشن است که حضور چنین شخصیتی در عرصه گفتگو با مخالفان خود، چه تأثیری در نهادینه شدن فضای گفتگو و تضارب آرا و مدارا در سطح جامعه دارد. گویی آن حضرت مناظره را به ابزاری برای همزیستی و تعامل اجتماعی تبدیل کردند. تنوع مخاطبان امام، از پیروان ادیان مختلف گرفته تا حتی ناصبی‌های دشمن اهل‌بیت، نشان‌دهنده اهمیت این نکته در روش مناظراتی ایشان است. همین فضای همزیستی، بسترساز رشد و بالندگی تمدن اسلامی بوده است.
4. آموختن شیوه مناظره
به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین آثار مناظرات امام رضا علیه‌السلام این بود که شیوه مناظره را به دیگران و مخصوصاً به پیروان خویش آموخت. اگر این مناظرات اثری جز این نمی‌داشت، بازهم کافی بود تا به‌عنوان یک کار ارزشمند به تحلیل و بررسی آن پرداخته شود. البته تبیین و تفصیل این قضیه، در این مجال نمی‌گنجد و نیازمند بررسی دقیق و مقایسه آن با دیگر مناظراتی است که از ائمه علیهم‌السلام و اصحاب ایشان گزارش شده است.
نتیجه‌گیری:
ازآنچه گذشت، روشن می‌شود که مناظرات امام رضا علیه‌السلام گاه به تغییر نگرش افراد نیز انجامیده؛ ولی آثار و برکات این مناظرات را نباید صرفاً در تغییر دین و مذهب افراد خلاصه کرد. آثار جانبی این مناظرات، اگر مهم‌تر از تغییر دین در افراد نباشد، کم‌اهمیت‌تر از آن هم نیست.
پی‌نوشت‌ها:
1. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، تهران، انتشارات جهان، 1378 ھ.ق، ج 1، ص 176 (باب 12)؛ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، تهران، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی‌اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، چاپ اوّل، 1372 ھ.ش، ج 1، ص 313 ـ 360.
2. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، تهران، انتشارات جهان، 1378 ھ.ق، ج 1، ص 179 ـ 191 (باب 13).
3. این تعبیر در برخی روایات آمده است که «فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا». ازجمله در: صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، تهران، انتشارات جهان، 1378 ھ.ق، ج 1، ص 307، ح 69.
4. وی پس از پایان مناظره به حسن بن محمد نوفلی که ظاهراً از شیعیان امام بوده، می‌گوید: «اى نوفلى! دیدى دوستت چه کرد؟ به خدا قسم، گمان نداشتم که علىّ بن موسى الرّضا توان غور و غوص در چنین مسائلى را داشته باشد. او را این‌گونه نمى‌شناختیم که در مدینه از کلام صحبت کند یا علمای کلام بر او گرد آیند». صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، تهران، انتشارات جهان، 1378 ھ.ق، ج 1، ص 177.
5. ولایتی، علی‌اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، به کوشش مرکز اسناد و خدمات پژوهشی، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ سوم، 1383 ھ.ش، ج 1، ص 9.
