نخست ياد آوري اين موضوع لازم است، افزون به آنكه وقف  سيره پيامبر (ص) بوده است سيره ائمه (ع) نيز بر احياي فرهنگ وقف بوده و در تاريخ موارد متعددي از موقوفات ائمه معصومين گزارش شده است.

 در ميان ائمه‏ (ع)، حضرت علي (ع) بيشترين وقف را داشته است. علي (ع) در مدت 25 سال امامت خود به كارهاي كشاورزي و باغداري مشغول بودند و از اين طريق املاك و مزارع فراواني را به دست آوردند. آن حضرت غلات باغ‏ها را در راه رضاي خدا به صورت زكات و صدقه‏ي واجب يا مستحب انفاق مي‏كردند و در آخر عمرشان همه‏ي باغ‏ها و مزارع را وقف كردند. اين باغ‏ها براي حجاج خانه‏ي خدا و براي فقرا وقف  شد. از آن حضرت نقل شده است: «خود را با رسول خدا (ص) ديدم كه از گرسنگي سنگ بر شكم مي‏بستم، در حالي كه اكنون صدقه‏ي مال من ساليانه به چهل هزار دينار مي‏رسد»(1).

از جمله موقوفات علي (ع) صد چشمه‏ي آب در محلي به نام «ينبع» بود كه براي حاجيان خانه‏ي خدا وقف كرد از آن حضرت روايت شده است كه فرمودند: «صدقه و حبس دو ذخيره هستند، پس آنها را براي روزگار خودش حفظ كنيد»  حضرت فاطمه (س) نيز بسياري از باغ‏هاي خود را در مدينه وقف كرد. (2)

همچنين امام علي در راه مكه و كوفه چاههايي حفر كرد و مسجد فتح را در مدينه و مسجدي در برابر قبر حمزه و در ميقات و بصره و كوفه آبادانيهاي بسياري به وجود آورد. (3)

بنا بر اين مي توان اولين كسي كه عملا ترويج دهنده وقف بود را امام علي دانست 

پي نوشت ها:

1. الشيخ الكليني، الكافي، تحقيق تصحيح و تعليق علي أكبر الغفاري، چاپ سوم، سال چاپ 1367 ش، ناشر دار الكتب الإسلامية - طهران، ج 54، ص 7.

2. ابن شهر آشوب، مناقب آل أبي طالب، تحقيق تصحيح و شرح و مقابلة: لجنة من أساتذة النجف الأشرف، سال چاپ 1376 - 1956 م، ناشر المكتبة الحيدرية - النجف الأشرف، ج2، ص123.

3. العلامة المجلسي، بحار الأنوار، چاپ سال چاپ 1403 - 1983 م، ناشر مؤسسة الوفاء - بيروت – لبنان، ج41، ص39

 پرسشگر گرامي آموزش رفتن به دستشويي به اين طريق است كه شما بايد در طي روز ساعاتي را براي اينكار تعيين كنيد مثلا هر سه ساعت يكبار كودك خود را به دستشويي ببريد و ايشان را در دستشويي بنشانيد و بدون هيچ گونه كلامي تاكيد مي كنم بدون هيچ گونه كلامي( نه تشويق و نه تهديد)، چند دقيقه اي منتظر بمانيد و آنگاه ايشان را از دست شويي بيرون آوريد. بايد به اين توجه داشته باشيد كه كودكان و مخصوصا كودك شما بسيار باهوش مي باشند و چون خواهان توجه پدر و مادر به خودشان هستند از هر موضوعي كه بتواند اين كاركرد را داشته باشد استفاده مي كنند و گاهي نيز در صدد انتقام گرفتن از پدر و مادر مي باشند و به دنبال مستمسكي براي اينكار مي گردند مثلا امكان دارد ايشان از شما  اسباب بازي اي خواسته باشد كه برايش نخريده باشيد و از اين كار ناراحت شده باشد. لذا در صدد انتقام بر مي آيد و متقابلا براي ناراحت كردن شما اين مسئله را مستمسك خوبي تشخيص مي‌دهد و لذا شما مي توانيد با بي اعتنايي به موضوع بطور غير مستقيم به او بفهمانيد كه اين موضوع براي شما اهميت ندارد تا او از زوم كردن براين موضوع جهت توجه طلبي و يا انتقام صرف نظر نمايد

فرزندان وقتي به دنيا مي‌آيند همچون مومي در اختيار والدين قرار مي‌گيرند و به جز يكسري بازتاب‌هاي غريزي كه دست تقدير الهي آن را براي حفاظت نوزادان در اختيارشان قرار داده چيز ديگري بلد نيستند.

خداوند در قرآن كريم در اين خصوص مي‌فرمايد: «وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً؛ و خداوند شما را از شكم مادران‌تان بيرون آورد در حالي كه چيزي نمي‏دانستيد.» (نحل، آيه‌ي78)

به هر حال، فرزندان به هر شكلي كه در آيند در حقيقت، پدر و مادر اين شكل‌ها را به او داده اند. اين مسئله اهميت نقش تربيتي والدين را نشان مي‌دهد. از اين روي، والدين بايد در راه تربيت نيكو و خداپسندانه فرزندان نهايت كوشش را بكنند تا وظيفه‌ي خود را به درستي انجام دهند.

شواهد گوياي اين است كه فرزندتان نياز به فراگيري برخي مهارت‌ها را دارد تا بتواند در برابر زورگويي‌ها و يا رفتارهاي بد هم بازي‌هاي خود واكنش مناسبي از خود نشان دهد. شما به عنوان مادر وي مي‌توانيد اين مهارت‌ها را به وي بياموزيد.

مهارت جرأت‌ورزي يكي از آن مهارت‌هاست كه شما مي‌توانيد آن را به فرزندتان بياموزيد. مهارت جرأت‌ورزي به معناي آن نيست كه شما كودك‌تان را وادار كنيد كه مقابله به مثل كند و يا با كودكان ديگر درگير و گلاويز گردد و به كتك‌كاري و يا به ناسزاگويي آنان بپردازيد، بلكه به او آموزش مي‌دهيد كه در برابر زورگويي‌ها و يا رفتارهاي بد هم بازي‌هاي خود ساكت ننشيند، ابراز وجود كند و اجازه ندهد دوستانش او را بزنند براي اين منظور، مي‌توانيد به او ياد دهيد كه وقتي يكي از هم بازي‌هايش قصد زدن او را داشت از معركه فاصله بگيرد و از وي دور شود و يا از قدرت اطرافيان و بزرگ‌ترها براي فيصله دادن به موضوع دعوا كمك بگيرد و يا به والدين و ديگران پناه بياورد تا از زورگويي كودك خاطي بكاهد.

يكي ديگر از كارهايي كه بايستي آن را در فرزندتان تقويت كنيد، افزايش اعتماد به نفس و احساس ارزشمندي اوست. يادتان باشد كودكان به عزت‌نفس و احساس ارزشمندي و توجه مداوم احتياج دارند، فعاليت هايي مثل نقاشي، طراحي، كاردستي، بازي دوستانه و... كه با فنوني در ارتباط است، سطح اعتماد به‌نفس و احساس ارزشمندي كودكان را افزايش مي‌دهد، در واقع زماني كه بتوانند با كمك بزرگ‌ترها و با حوصله به خرج دادن آنها، از عهده چنين كارهايي برآيند نه تنها به خودباوري مي‌رسند، بلكه احترام به خود و ديدن ارزش‌هاي خود را فرا مي‌گيرند و اعتماد به نفس شان تقويت مي‌شود. البته بايد توجه داشت كه والدين هرگز نبايد به تنبيه بدني كودك‌شان مبادرت ورزند. اين مسئله شديداً اعتماد به نفس او را تضعيف مي‌كند.

همچنين توصيه مي‌شود، اگر والدين با فن يا حرفه‌ي خاصي آشنا هستند، در انجام كارها، كودكان را نيز سهيم كنند و با آنان بازي كنند و قوانين بازي را به آنها ياد دهند. با ارائه اين روش، ضمن سرگرم كردن فرزندان، حرفه و فنوني هم به آنها آموزش داده مي‌شود و اين فرآيند، در آينده بهتر آنها و احساس ارزشمندي آنان بسيار مؤثر است.

گاهي مي‌توانيد در مواقعي كه فرزندتان در موارد مشابه اي كه توسط بچه‌هاي ديگر مورد بي‌مهري قرار مي‌گيرد و يا كتك مي‌خورد ولي در عين حال گريه نمي‌كند و قاطعانه از حق خود دفاع مي‌كند در اين حالت او را مورد توجه قرار دهيد و تشويق و تحسين كنيد و در مقابل مواقعي كه زير گريه مي‌زند و منفعلانه برخورد مي‌كند او را تحويل نگيريد و توجه نكنيد تا به تدريج كودك به بيهودگي رفتار خود پي ببرد و آن را ترك كند و شما نيز سعي كند به جاي گريه كودك جايگزين مناسبي براي گريه او پيدا كنيد و با ترتيب يك بازي جديد احساس ارزشمندي او را باز يابيد.

گاهي مي‌توانيد خودتان با فرزندتان بازي كنيد و زمينه‌ي احساس ارزشمندي او را فراهم آوريد و گاهي مي‌توانيد جمعي از كودكان هم سن و سال كودك‌تان را دور هم جمع كنيد و با طراحي يك بازي دوستانه و با نظارت خودتان، زمينه‌ي رقابت سالم بين آنها را فراهم آوريد. كودكان نياز به بازي كردن به صورت دونفري و چند نفري داشته و بازي كردن باعث مي‌شود نياز ذهني كودك تأمين شده و رشد ذهني آنها افزايش پيدا كند. بنابراين، از هيچ فرصتي براي بازي با كودك‌تان غافل نباشيد. بازي كردن – مخصوصاً بازي‌هاي تعاملي و دوطرفه والدين با كودك- احساس عشق، قدرداني و نهايتاً احساس ارزشمندي را در فرزندان بالا مي‌بريد. اين عشق دوطرفه باعث تشويق ذهن بچه‌ها به بالا بردن مهارت‌هاي شناختي و سلامت مغزي مي‌شود.

در حالتي كه فرزندتان احساس ناكامي دارد و يا به هر دليلي گريه مي‌كند، نبايد از گريه او ممانعت انجام دهيد و يا او را سرزنش و مسخره كنيد، بلكه بايستي اجازه دهيد كه او مقداري با گريه كردن و اشك ريختن خودش را سبك كند و احساسات منفي را كه بر اثر تجربه‌ي شكست و ناكامي پيدا كرده¬است بيرون بريزد. البته بعد از آن كه مقداري سبك شد در اين هنگام همراهي، همدلي و كمك شما و ساير اعضاي خانواده مي‌تواند خيلي مثمر ثمر واقع گردد.

اصولا در مواردی مشابه مشكل شما، پدر و مادر با دیدن عمل فرزندشان چنان ناراحت، دلخور و گاه عصبانی می‌شوند كه ممكن است رفتاری خشن و پرخاش‌آمیز با كودكشان داشته باشند. آنها نگرانند كه مبادا فرزندشان در بزرگ‌سالی نیز دست به رفتارهای غیر شرعی دیگری بزند. باید توجه داشت كه كودكان اغلب بعضی از كارها را بدون آگاهی از ناپسند بودن آن عمل انجام می دهند. پس گاها مخالفت و ممانعت از این عمل، بدون آگاهی بخشی و فرهنگ سازی، احتمالا به لجبازی او در بزرگسالی منجر گردد.

كودكان به چند دلیل ممكن است علاقه مند به رقص در مجالس باشند.البته این دلایل از كودكی به كودك دیگر و از شرایطی به شرایط دیگر فرق می‌كنند.

1.       گاهی والدین ناخواسته رفتارهای منجر به رقص كودك را تقویت می‌كنند. پدر و مادری كه معتقد است، رقص برای دیگران حرام شرعی است، می بایست در همان دوران ابتدایی شكل گیری این عمل، به كودك خود تذكر همراه با ملاطفت را داشته باشد. اما هرگونه تشویق یا حتی به خود بالیدن والدین در جمع موجب تقویت این عمل و در نتیجه سختی تغییر عادات زشت می شود.

2.       گاهی كودك با مشاهده رفتار اطرافیانش این عمل را یاد می‌گیرد. والدین یا فامیلی كه اقدام به رقص در جمع خانوادگی می كند، بهنوعی موجب بدآموزی كودك می‌شوند.

3.       گاها بی توجهی والدین به نقاط مثبت و ویژگی های منحصر بفرد كودكشان موجب شكسته شدن اعتماد به نفس كودك می شود. در نتیجه كودك برای جبران این نقیصه به راه های آسیب زایی در اجتماع روی می آورد كه به نوعی رنگ و بوی جلب توجه دیگران را می دهد.

راهكارها

1.       آرام باشید: اگر پدر، مادر با این عمل كودكشان مواجه شوند، مهم‌تر از هر چیز آن است كه رفتارهای هیجانی، تند و اغراق‌آمیزی از خود نشان ندهند. آنها باید بكوشند آرامش خود را حفظ كنند و روشی منطقی و سنجیده برای رویارو شدن با این رفتار كودك برگزینند.

2.       رابطه  شفاف و صمیمانه با كوكانتان برقرار كنید: والدین باید نهایت تلاششان را بكنند تا ارتباطی مؤثر و فعال با كودكان خود داشته باشند. كودكانی كه از بودن با پدر و مادرشان احساس صمیمیت و نزدیكی می‌كنند، نسبت به كودكانی كه این احساس را ندارند، تمایل بیشتری برای هماهنگ كردن خود با ارزش‌ها و باورهای والدینشان دارند.

3.       علت رقص كودك در جمع  را پیدا كنید:  بهتر است به بررسی رفتارها و موقعیت‌هائی كه در طول روز كودك در آن قرار می‌گیرد؛ با چه كسانی دوست است، چه نیازهائی دارد، كجا می‌رود و ... بپردازید. اگر والدین بتوانند علت اصلی مشكل كودك را پیدا كنند، قادر خواهند بود این رفتار كودك را اصلاح نمایند.

4.       كودك را به‌دلیل اشتباهش شرمنده نكیند:  والدین نباید با سرزنش كردن‌های مكرر كودك، او را دچار احساس گناه كنند. آنها هم‌چنین نباید لقب‌ها و برچسب‌های ناروا به كودكشان بزنند. برخی از این روش‌ها، شدیداً موجب كاهش عزت‌نفس كودك می‌شود. در عوض والدین می‌توانند با رفتارهای خود به كودك نشان دهند كه از كار او ناراحت شده‌اند.

5.       سعی كنید راههای افزایش اعتماد به نفس كودك خود را آموزش ببینید و از همین دوران كودكی او را فردی با شخصیت بار بیاورید.

6.       مفهوم دین و لزوم انجام كارها بر اساس شرع را در یك بازه زمانی مشخص به او آموزش دهید.

7.       علت اشتباه بودن رقص در جمع  را برای كودكتان توضیح دهید: والدین ابتدا باید اطمینان حاصل كنند كه فرزندشان، ناشایست بودن عملش را فهمیده است. آن ها می‌توانند به این موضوع اشاره كنند كه دختری با كمالات و ویژگی های منحصر به فردی چون شما، شایسته نیست توانمندی های خودش را صرف چنین عملی كند. زیرا دین مقدس ما از این عمل نهی كرده است.

8.       رفتارهای صادقانه كودك را تحسین و تشویق كنید: پدر و مادر باید از رفتارهای شایسته، مناسب و صادقانهٔ كودك حمایت و قدردانی كنند. اگر آن ها رفتارهای شایسته را به موقع مورد تحسین خود قرار دهند، موجب تقویت و تكرار آن ها در فرزندشان می‌شوند.

راه كارهاي زيادي براي تشويق كودكان به امور مذهبي و معنوي وجود دارد كه بسياري از آن ها در كتاب هاي با همين عناوين آمده است:

* روش های پرورش احساس مذهبی "نماز" در كودكان و نوجوانان، غلامعلی افروز، نشر: انجمن اولیاء و مربیان، 1390.

* پرورش حس مذهبی كودكان و نوجوانان، داود جعفرپورآلانق، محمد دادی، نشر: كوثر قلم، 1388.

* فرصت پرواز: روش هایی برای هدایت كودكان و نوجوانان به نماز در مدارس، پدیدآورنده: محمد محمدی، ناشر: مهر برنا، 1386.

* مربی عزیزم چرا نماز بخوانم؟ 110 نكته ی آموزنده درباره ی نماز (ویژه ی كودكان و نوجوانان)

پدیدآورنده: سیدحیدر شاهزیدی (تهیه و تنظیم)، ناشر: راه سبز، 1385.

كه همگی از طریق سایت «آدینه بوك» قابل دستیابی است.

همان طور كه مي دانيد نحوه تعامل مثبت والدين با فرزند نقش موثري در الگو گيري كودكان از آن ها دارد. پدر و مادر خوش اخلاقي كه نماز مي خوانند بهترين مشوق براي نماز خواني فرزند محسوب مي گردند. كودكي كه به همراه پدر يا مادر به مسجد محل مي رود و بعد از آن توسط يك امر معنوي مانند تحسين و تمجيد يا امر مادي مانند يك بستني و ... مورد تشويق قرار مي گيرد گرايش بيشتري به نماز پيدا خواهد كرد. نقش همسالان و دوستان در گرايش كودكان به نماز بسيار جدي است و اگر صميمي ترين دوستان كودك، نمازخوان يا متمايل به نماز خواندن باشند سهم بسزايي در گروش كودكمان به نماز دارد معلم و مربي و دست اندركاران مدرسه نيز سهم بسزايي در ارتقاء روحيات مذهبي كودكان دارند بايد به ياد داشت كه نبايد در نماز خوان كردن كودك تعجيل كرد و بايد به كمترين حد آن رضايت داد بايد از تاكيد بيش از حد بر نماز و امور معنوي خودداري كرد چرا كه باعث مقاومت منفي كودك مي گردد. بايد امور مذهبي را با امور هيجاني و نشاط افزا در آميخت و پيوند شرطي مثبتي بين اين دو ايجاد كرد. بايد فرايند نماز خوان كردن كودك در طولاني مدت طي شود و مثلا از 11 سالگي تا 15 سالگي به تدريج صورت پذيرد.

بايد در امر بازداري كودك از امور بدي مانند دروغ گويي از امور معنوي كمتر بهره گرفت و مثلا  دروغ گويي را با جهنم يا خشم خداوند در هم نياميخت. بايد در قالب داستان ها يا حكايات به صورت كاملا نامحسوس، فلسفه نماز را به كودكان آموخت و كودك را از طريق قصه هاي جذاب و خواندني با منطق نماز خواندن آشنا كرد بايد شگفتي هاي خلقت را به او آموخت و رابطه با خالق اين شگفتي ها را معقول و ضروري جلوه داد. در هر صورت بايد روش گام به گام را در پيش گرفت و به محض اين كه شاهد موضع گيري و مقاومت كودك بوديم بايد دو سه هفته فرايند انس با نماز  را به تعويق انداخت. تعجيل يا تشويق افراطي در اين امر بسيار آسيب زاست و بايد در صورت نياز كارگرداني اين امر را به ديگران از جمله اعضاي ديگر فاميل يا مربيان و ... واگذار كرد. نقش تربيتي پدر را جدي گرفت و او را به نحوي در اين امر مقدس دخالت داد.

در زمينه دروغگويي كودكان نيز بايد گفت دروغ گويي علل مختلفي دارد و بدون شناخت دقيق اين علل از طريق مصاحبه حضوري توسط يك روان شناس كودك و ارائه راه كارهاي كلي زياد مثمر ثمر نمي باشد. كتاب و مقالات زيادي در زمينه علل و درمان دروغگويي كودكان وجود دارد كه هيچ كدام به اندازه مراجعه به يك متخصص روان شناسي اثر گذار نمي باشد. متخصص مي تواند با سوالات هدفمند از شما و يا احيانا پسرتان به زمينه ها و علل زيرين دروغگويي وي پي ببرد و با اتكا بر همين دانسته ها راه كار كار امدي براي كودك شما تجوير نمايد.

برای مطالعه مقالات اینترنتی فراوان در این زمینه در گوگل دو واژه دروغ و كودكان و یا كودك را تایپ و جستجو نمایید.

وابستگي كودك به مادر در اين سن طبيعي است؛ البته اين وابستگي ماندگار نيست و به مرور از بين خواهد رفت. همچنين با توجه به سن كودك، قضاوت در مورد علت جيغ هاي او عجولانه به نظر مي رسد. اگر وابستگي فرزند شما با ترس و واهمه شديد همراه است و بيش از 6 ماه ادامه يافت، به متخصص مراجعه كنيد. در ادامه به نكات ذيل توجه فرماييد.

1. از او بيش از حد مراقبت نكنيد. مراقبت بيش از حد به او پيام مي دهد كه دنيا جاي ناامني است و وابستگي اش بيشتر مي شود.

2. او را با اخم كردن و به كار بردن جمله هايي چون خجالت بكش و ... هنگامي كه به مادرش مي چسبد آزار ندهيد.

3. به او اجازه بدهيد هرگاه دوست داد، شما يا مادرش را در آغوش بكشد. اين اجازه وابستگي، او را به دور شدن از شما تشويق مي كند.

4. شما يا همسرتان از بازي قايم باشك استفاده كنيد. توجه داشته باشيد كه در ابتدا خيلي از او دور نشويد و پشت مبل يا كمد پنهان شويد و به تدريج فاصله را بيشتر كنيد و به اتاق هاي مجاور برويد.

5. پس از اين مراحل، با همسرتان هماهنگ كنيد تا او را به طور مقطعي و براي زمان بسيار كوتاهي با شما، بعد پدربزرگ يا مادر بزرگ، سپس با يكي از نزديكان تنها بگذاريد. زمان تنهايي بايد با توجه به ميزان وابستگي اش به مادرش باشد. بنابراين هر قدر وابستگي اش بيشتر است، زمان تنهايي بايد كمتر باشد. پيشنهاد مي كنيم زمان جدايي از مادرش، وسايل شخصي مادراز قبيل كيف، روسري يا عكسي از ايشان را در اختيار كودك قرار دهيد.

6. در ادامه، او را به پارك ببريد و وقتي مشغول بازي شد به آرامي 50 قدم از او دور شويد. اگر ترسيد 3 قدم بازگرديد و اين كار را با فاصله زماني مناسب تكرار كنيد.

7. وقتي  جدايي چند قدمي را پذيرفت در پارك روي نيمكتي بنشينيد و مطالعه كنيد. ولي گاهي برايش دست تكان دهيد و با او صحبت كنيد. توجه داشته باشيد كه وقتي از او جدا مي شويد، از جمله هاي آرامش دهنده (نگران نباش، من اين جا هستم، اگر مشكلي پيش آمد مرا صدا كن و ...) استفاده نكنيد.

8. ارتباط او را با همسالان در منزل يا بيرون از منزل بيشتر كنيد.

 در مورد خوابیدن نوزاد در كنار پدر و مادر و یا جدا كردن رختخواب و اتاق كودك از رختخواب و اتاق والدین تحقیقات متعدد انجام شده و نظرات مختلف و متفاوت ارائه شده است، از سوی دیگر همیشه نمی توان یك نسخه واحد برای همه كودكان پیچید و آن ها را ملزم به تبعیت از شیوه برخورد واحد نمود، بلكه كودكان هر یك به خاطر اصل تفاوت های فردی و همین طور شرایط و ویژگی های خاص موقعیتی كودك و مادر، شیوه برخورد متفاوتی را اقتضا می كنند، بنابراین از آن جا كه از وضع كودك تان و شما بی اطلاعیم، برخی نكات كلی را بیان می كنیم و مزایا و معایب برخی از نظریات را متذكر می شویم و جمع بندی و نتیجه گیری نهایی را به شما محوّل می كنیم.

برخی نظریات مهم :

1. برخی از روان شناسان و محققان بر جدا ساختن رختخواب كودك از رختخواب والدين از ابتدای تولد تاكيد مي كنند. خوابیدن كودك در رختخواب پدر و مادر و همراه آنان را ممنوع می دانند.

امتیازات این روش:

 - جدا بودن رختخواب كودك باعث رشد بهتر شخصيت وی و كمك به استقلال او می گردد.

- از ايجاد بسیاری از وابستگي ها در كودك جلوگيري می شود. خوابیدن كودك كنار والدین ممكن است وی را وابسته كند و كودك بعداً نتواند تنها بخوابد.

- در كاهش ترس و اضطراب كودك بسیار مؤثر است. با جدا كردن رختخواب در ابتداي تولد، به این شیوه عادت می كند. نیز تصوري از ترس و اضطراب ندارد، بنابراین بهانه جويي و بي قراري از این جهت نخواهد كرد.

- جدا بودن رختخواب و اتاق خواب كودك در آینده در كاهش ترس از مدرسه كودك موثر است.

معایب این روش:

- تماس بدنی و ارتباط عاطفی مادر با كودك هنگام خواب قطع می شود. كودك از مراقبت و برخی دیگر از امتیازات محروم می گردد.

- در عملكرد خواب كودك و مادر اخلال ایجاد می شود. تعادل فیزیولوژیكی كودك به هم می خورد و مشكلاتی ایجاد می گردد.

2. برخی دیگر معتقدند كه بهتر است كودك از بدو تولد در رختخواب والدین و همراه والدین به خصوص مادر بخوابد.

امتیازات این روش:

- خوابیدن كودك كنار والدین برای كودك بسیار لذّتبخش و ایمن خواهد بود. تماس بدنی كودك با بدن پدر و مادر باعث می شود كه رابطه عاطفی عمیق تری، بین آن ها به وجود آید كه موجب سلامت روحی روانی و رشد جسمانی كودك و آرامش بیش تر او خواهد شد.

- زمانی كه مادر و فرزند كنار یكدیگر می خوابند، دوره خواب، رویاها و امواج مغزی آن ها به صورت هماهنگ و یكسان عمل می كند.

- اعمال حیاتی ضربان قلب و تنفس كودك تنظیم می گردد.

- بیداری و خواب كودك تنظیم می شود.

- حرارت بدن نوزاد طبیعی می شود.

- سوخت و ساز بدن طبیعی می گردد.

- مقدار و میزان هورمون های بدن تنظیم می گردد.

- ترشح آنزیم های بدن متعادل می شود.

- سطح آنتی كرهای بدن برای مقابله با بیماری های عفونی افزایش می یابد.

- مدت زمان شیردهی مادر به كودك بیش تر می شود. علاوه بر فواید شیردهی، عمل مكیدن نوزاد جریان اكسیژن را افزایش می دهد كه هم برای رشد و هم برای سیستم ایمنی بدن نوزاد مفید است.

- مراقبت از كودك برای مادر آسان تر می شود. نیازی به این كه از اتاقی به اتاق دیگر بروید نیست. زمان بیش تری برای خوابیدن پیدا می كنند. از طرف دیگر، نوزادانی كه شب ها كنار مادران شان می خوابند، مراقبت و توجه بیش تری دریافت می كنند.

- كودكانی كه شب ها در كنار والدین شان می خوابند، ترس از به خواب رفتن ندارند. این بچه ها هرچه بزرگ تر می شوند و به اتاق خود منتقل می شوند، تصویری بسیار مثبت تر و مطمئن تری از خواب شبانه دارند.

- خوابیدن كودك همراه والدین، اعتماد و عزت نفس، همچنین صمیمیت را ارتقا می دهد. احساس گناه و اضطراب را كاهش می دهد.

- چنین بچه هایی در سنین پایین تر تمایل شان به جدا شدن بیش تر می شود. بین دو تا سه سالگی خودشان به راحتی جدا می شوند. مقاومت كم تری در برابر جدایی نشان می دهند.

- همخوابی بچه ها در سنین پایین در اتاق والدین تنظیم فیزیولوژیكی آنان را ارتقا می دهد. نزدیك بودن والدین كمك می كند كه سیستم عصبی نابالغ نوزاد در طی خواب تنظیم و تعدیل شود. همچنین با پیشگیری از وارد شدن نوزاد به خواب بسیار عمیق، از وقوع مرگ ناگهانی كودك جلوگیری می شود.

- به خاطر نزدیك بودن نوزاد، نیاز نیست كه نوزادان كاملاً بیدار شوند و گریه كنند تا پاسخ دریافت كنند. در نتیجه، مادر به نوزاد نزدیك می شود ،بدون اینكه هر دو كاملاً بیدار شوند. در نتیجه، مادران ارزیابی مثبت تری از خواب شبانه شان خواهند داشت، چون به این طریق خواب بهتری داشته و كم تر مجبور می شوند كه از خواب بیدار شوند.

- خوابیدن فرزند  كنار مادر در طول شب، كمبود حضور روزانه مادر را جبران می كند.

 معایب این روش:

- كودك به والدین خصوصاً مادر وابسته می گردد. دیگر به سادگی ها حاضر به ترك بستر پدر و مادر نمی شود.

- كودك لوس و پر توقع می شود. انتظار توجه دائمی و حمایت شبانه روزی والدین را دارد.

- به خاطر حضور كودك در رختخواب والدین، در روابط زناشویی والدین محدودیت ایجاد می شود. احتمال اختلال در روابط زناشوئی افزایش می یابد.

- گاهی موجب برقراری روابط زناشوئی پنهانی در حضور كودك می شود. این رفتار، ناخواسته اثر منفی می گذارد. منجر به بروز برخی ناهنجاری های روحی در كودك و ایجاد حساسیت و برخی سوءظن ها می شود.

3. كودك و نوزاد در كنار پدر و مادر می خوابد تا زمانی كه حس كند به تنهایی می تواند بخوابد. البته به شرطی كه والدین شرايط صحيح جدا كردن رختخواب كودك را بلد باشند و به درستی اجرا كنند تا بعداً مشكلات روحي، اخلاقي و تربيتي، در پی نداشته باشد. بر اساس این نظریه، كودك حداقل در سال نخست تولد و حداكثر تا پایان شیرخوارگی كنار مادر و اتاق والدین می خوابد. سپس مرحله به مرحله از رختخواب مادر جدا می شود. ابتدا رختخواب كودك از رختخواب والدین جدا می شود. سپس رختخواب او به تدريج فاصله بيش تري از رختخواب والدين به خود می گیرد تا آن كه در نهایت به اتاق خود كودك منتقل شود.

به نظر می رسد كه این شیوه، دو نظریه قبلی را پوشش می دهد. اكثر امتیازات هر دو نظریه را در خود جای می دهد و اثرات منفی كمتری دارد.

4. از ديدگاه اسلام ضرورتی برای جدا كردن رختخواب و اتاق كودك از بدو تولد احساس نمی شود. از آن جا كه بايد بين زن و شوهر و فرزندان آنان مرزهاي مشخصي باشد و زن و مرد در طول شبانه روز چند نوبت فرصت خلوت با يكديگر را داشته باشند، به والدین توصیه شده است كه بستر كودكان شان را از سني كه قادر به اجازه گرفتن براي ورود به اتاق والدین هستند و اصطلاحاً به سن تمییز رسیده اند، جدا كنند. كودكان را در اتاق جداگانه‌اي بخوابانند. البته در هر صورت توصیه اكید اسلام این است كه والدین عمل زناشویی خود را از كودك كاملاً پوشیده نگه دارند حتی هنگام خواب بودن كودك، در حضور وی رابطه ای با هم نداشته باشند تا سلامت روحی و روانی كودك آسیب نبیند و مشكلاتی ایجاد نشود.

پرسش گر گرامي صحبت كردن و ديدن عكس هايي كه باعث شهوتي شدن انسان شود حرام است؛ جايز نيست انسان كاري كند يا در جمع هايي حاضر شود يا صحنه هايي را ببيند كه مي داند شهوتي مي شود، و اين گناهان اگر چه باعث باطل شدن نماز نمي شود، ولي گناه در عدم قبولي نماز تاثير دارد. بهترين سخن، سخن خداست. خداوند متعال درباره قبولي نماز، معياري را در قرآن بيان كرده است كه با كمي دقت قابل فهم است:«َ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ »(1) نماز (انسان را) از زشتيها و گناه بازمى‏دارد.

نشانه قبولي نماز، اين است كه انسان از گناه دوري كند؛ زيرا نماز باعث مي شود كه انسان به ياد خداوند باشد و اين، باعث خوفِ از نافرماني مي شود.امام صادق(ع) در روايتي فرموده است: «هر كس دوست دارد بداند نمازش قبول شده يا نه، ببيند كه آيا نمازش او را از گناه و زشتي باز مي دارد يا نه؟ پس به هر اندازه كه نمازش او را از گناه باز بدارد به همان مقدار نمازش قبول واقع شده است.»(۲)

البته لازم به تذكر است كه با توبه واقعي و ترك گناه ،اين امكان وجود دارد كه اعمال انسان قبول شود و خداوند به فضل  و رحمت خود اعمال توبه كار را قبول مي كند.

اما در مورد خود ارضايي بايد بگوييم اين كار، طبق برخي از روايات از گناهان كبيره و حرام است كه بر آن وعده عذاب داده شده  و حتي مجازات دنيوي نيز براي آن تعيين شده است.

 حرمت چنين عملي از اين آيه  به دست مي آيد: "كساني كه براي ارضاي غريزه جنسي خود راهي غير از ازدواج طلب كنند، تجاوزگرند".(3)

 در حديثي حضرت صادق (ع) در مورد استمنا، مي فرمايد: يكي از كساني كه خداوند در روز قيامت با آنها تكلم نمي كند و به آنها نگاه نمي كند كسي است كه با خودش ازدواج مي كند يعني استمناء مي كند.(4)

در برخي روايات از معصوم سؤال از "خضخضه" شده، امام  آن را از فواحش دانسته(5)  كه در قرآن تحريم شده است ،معناي خضخضه، استمنا است.

پي نوشت ها:

1. سوره عنكبوت (29) آيه 45.

2. موسوى همدانى سيد محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم - قم، چاپ پنجم، 1374 ش، ج 16، ص 212.

3. سوره مؤمنون(23) آيه 7.

4. محمد بن الحسن الحر العاملي، وسائل الشيعه، ناشرمؤسسه آل البيت، قم، سنه النشر/1409 ه.ق، ج20، ص 353.

5. همان.

برای كنترل نگاه از گناه راهكارهایی وجود دارد كه مهم‏ترین آن ها عبارتند از:

1- خداباوری:

اعتقاد به خدا و یقین داشتن به این كه انسان در محضر خدا است . خدا ناظر بر تمام احوال و درون آدمی است، به انسان كمك می‏كند نگاه خود را كنترل نماید. امام صادق (ع) می‏فرماید: «فروبستن چشم از گناه میسّر نیست مگر این كه انسان عظمت و جلال پروردگار را در قلبش مشاهده كرده باشد».

ِ وَ سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع بِمَا يُسْتَعَانُ عَلَي غَمْضِ الْبَصَرِ فَقَالَ بِالْخُمُودِ تَحْتَ سُلْطَانِ الْمُطَّلِعِ عَلَي سَتْرِكِ؛

از امام علی (ع) سؤال شد: توانایی بر كنترل چشم چگونه حاصل می‏شود؟ حضرت فرمود: «این كه خود را تحت قلمرو سلطان آگاه از همه مسائل بدانی و تسلیم او باشی». (1)

2- توجه به آثار فروبستن چشم:

 اگر انسان بداند كنترل نگاه چه آثار و بركاتی دارد، قطعاً بر ادامه آن تشویق خواهد شد. آثار و فوائدی كه بر چشم پوشی مترتب است، عبارتند از:

الف) راحتی دل:

 كسی كه چشمش را فرو بندد، دلش را آرام كرده است.

با چشم چرانی انسان احساس آرامش نمی‏كند، زیرا احساسات و غرایز شهوانی تمام ناشدنی و سیری‏ناپذیر است . نفس اماره انسان را به بدی و زشتی هر چه بیش تر وادار می‏كند.

امام علی (ع) می‏فرماید: «كسی كه چشم فرو بندد، دلش را صفا داده است». (2)

ب) كشف حقایق:

قَالَ النَّبِيُّ ص غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ تَرَوْنَ الْعَجَائبِ؛

رسول اكرم (ص) می‏فرماید: «چشم تان را فرو بندد تا عجائبی را ببینید». (3)

ج) شیرینی عبادت را حس كردن:

پیامبر اسلام (ص) می‏فرماید: «مسلمانی چشم خود را از زن نامحرم فرو نمی‏بندد مگر آن كه خداوند شیرینی عبادتش را در دل او ایجاد می‏كند». (4)

د) تزویج حور العین:

امام صادق (ع) می‏فرماید: «كسی كه نگاهش به زن نامحرمی بیفتد، پس چشمش را به سوی آسمان افكند و یا نگاهش را فرو بندد، خداوند حورالعین را به ازدواج او در می‏آورد». (5)

3- توجه به عواقب چشم چرانی:

كسی كه بداند چشم چرانی چه پیامدهای ناگواری دارد، قطعاً به ضرر خود اقدام نخواهد كرد و نگاهش را كنترل خواهد كرد. رسول اكرم (ص) می‏فرماید: «كسی كه چشمش را از حرام پر كند، خداوند روز قیامت چشمش را از آتش پر خواهد كرد، مگر آن كه توبه كند و برگردد». (6)

حضرت مسیح فرمود: «از نگاه به نامحرم بپرهیزید كه بذر شهوت و رشد دهنده فسق است». (7)

4- طرد افكار شیطانی:

برای كنترل نگاه، باید اندیشه را از نفوذ افكار شیطانی دور نگه داشت، زیرا گام نخست در انحراف، فكر كردن درباره آن است. امام علی (ع) می‏فرماید: «من كثر فكره فی المعاصی دعته إلیها؛

كسی كه در اطراف گناه بسیار بیندیشد، سرانجام به آن گناه كشیده خواهد شد». (8)

5- پرهیز از عوامل تحریك‌زا:

تخیلات تحریك كننده، رفت و آمد در جاهایی كه نامحرم است، گفت و گو با نامحرم، دیدن فیلم‏ها و عكس‏های مبتدل، زمینه را برای چشم چرانی فراهم می‏كند.

6- دقت در دوست‌یابی:

بررسی‏ها نشان می‏دهد كه نوجوانان، اوّلین قدم‏های انحراف و تباهی را به كمك دوستان ناباب برداشته، سپس در سراشیبی سقوط قرار گرفته‏اند. آلودگی و انحراف، به سرعت از طریق دوستان نااهل به افراد پاك و سالم سرایت می‏كند و چشم چرانی از این قاعده مستثنا نیست.

7- ازدواج:

یكی از راه‏های مؤثر در كنترل نگاه، ارضای صحیح غریزه جنسی از طریق ازدواج است. رسول خدا (ص) می‏فرماید:

يا معشر الشباب من استطاع منكم الباه فليتزوج فإنه أغض للبصر و أحصن للفرج؛

ای گروه جوانان! هر یك از شما كه قدرت ازدواج دارد، حتماً اقدام كند، زیرا این بهترین وسیله است كه چشم را از نگاه‏های آلوده و عورت را از بی عفّتی محافظت می‏كند». (9)

8- تقویت اراده:

چشم چرانی اگر به صورت عادت در آمده باشد، همچون خصایص طبیعی و ذاتی، دامنه دار و پر نفوذ می‏گردد و به منزله طبیعت دوم در می‏آید. در این حال رهایی از این عادت ناپسند، نیاز به تصمیم و عزمی راسخ دارد. آن چه در شروع كار مهمّ است، خواستن و انگیزه داشتن است. برای مبارزه با چشم چرانی باید دو كار انجام گیرد:

الف) به خواسته نفس پاسخ مثبت داده نشود،

ب) عادت پسندیده‏ای جایگزین گردد . خود را به كارهای پسندیده مانند مطالعه كتاب و ورزش مشغول سازد.

پی‌نوشت‏ها:

1. علامه مجلسي، بحار الانوار، مؤسسه وفاء، بيروت،1404 ه.ق ، ج 101، ص 41.

2. محمدی ری شهری،میزان الحكمه،4جلدی، دارالحدیث، ج 4، ص 3289.

3. بحارالأنوار، ج101،ص41

4. میزان الحكمه، ج4، ص 3292.

5. همان.

6. همان،ص   3291.

7. همان، ص 3288.

8. عبدالواحد بن محمد تميمي آمدي، غرر الحكم و درر الكلم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم، 1366 هجري شمسي، ص186،حدیث3543.

9. رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، مكارم الأخلاق، يك جلد، انتشارات شريف رضي قم، 1412 هجري قمری، ص197.

با توجه به اینكه در سوال شما احتمال حق شاگرد بر استاد و حق استاد بر شاگرد داده می شود ، در هر دو زمینه مطالبی می آوریم.

 حق شاگرد بر گردن استاد و وظایف استاد در قبال او:

این مسأله به سه چیز مربوط می‏شود:

1- استاد،

2- رابطه با شاگردان،

3- چگونگی تدریس.

1- درباره شخص استاد رعایت مسائل زیر ضروری است:

ا) وقار و متانت،

ب ) آراستگی ظاهر،

ج ) عشق ورزیدن به كار خویش،

د ) حسن خلق و داشتن فضایل اخلاقی از قبیل اخلاص، شجاعت، همت، ایثار و فداكاری.

2- در باره شاگردان مسائل زیر رعایت شود:

ا) علاقه‏مندی در تربیت و بالندگی شاگردان،

ب ) ترغیب در علم و دانش،

ج ) محبت و عواطف،

د ) احتراز از عصبیت،

ه ) مدیریت در كلاس.

 توجه به ابعاد ذیل لازم است: استقلال فكری، اتكای به نفس، قضاوت درست، ابتكار و خلاقیت،جامعیت فكری، پیش‏بینی احتمالات، داشتن نظم، منصف بودن، قاطعیت، رعایت اصول اخلاقی.

3- درباره تدریس نیز توجه به مطالب زیر پرفایده است:

ا) تخصص لازم،

ب ) حضور دائم و منظم،

ج ) تنظیم و كلاسه كردن مطالب درسی،

د ) ابتكار در عمل،

ه ) تدریس در حال اعتدال،

ز ) رعایت تدریج در تدریس.

مهم ترین وظائف ویژه معلم عبارتند از:

1- ایجاد خلوص نیت در شاگردان :

نخستین وظیفه­اي كه باید معلم در رابطه با شاگردان، مورد توجه و اهتمام خویش قرار دهد، این است كه شاگردان

را  گام به گام به آداب و آئین­هاي پسندیده، شیوه­هاي ستوده و تمرین روحي نسبت به آداب دیني و حقایق و اسرار دقیق آئین مقدس اسلام، آشنا نموده، انس و عادت به صیانت نفس را در تمام شئون آشكار و نهان زندگي آن­ها بارور سازد، به ویژه اگر احساس كرد كه شاگردان وي از رشد عقلي متناسبي برخوردار هستند، باید سعي كند كه چنین عادات مهم و پرارزش را در آ­ن ها به ثمر رساند.

 2-ایجاد شوق به علم در شاگردان:

 معلم  شاگردان خود را به علم و دانش تشویق نماید. فضائل و ارزش­ها و مزایاي علم و علما را به آنان تذكر دهد. یادآور گردد كه علما و دانشمندان، وارثان انبیاء و پیغمبرانند. بر كرسي­ها و پایگاه هائي بلند و فرازنده و درخشاني از نور، جاي دارند. كرسي ها و پایگاه هائي كه مورد رشك انبیاء و شهدا و جانبازان راه خدا بوده، این موجودات مقدس به حال آن ها غبطه مي خورند.

3- دلسوزي نسبت به شاگردان:

باید معلم درباره شاگردان، خواهان اموري باشد كه  نسبت به آن امور احساس علاقه و دلبستگي مي­نماید. هرگونه شر و بدي را كه براي خویش نمي­پسندد، براي شاگردان نیز نپسندد؛ زیرا این گونه برابر اندیشي نسبت به شاگردان، حاكي از كمال ایمان معلم و حسن رفتار و برادري است و نمایانگر روح  همبستگي و دلسوزي معلم نسبت به شاگردان مي باشد.

4- استفاده از روش هاي مختلف تنبیه شاگردان :

براي پیشگیري از سوء رفتار شاگردان و جلوگیري از ارتكاب خلاف آنان، لازم است معلم با اشاره و كنایه، راهگشاي تربیت اخلاقي شاگردان بوده و از تخلف آن ها جلوگیري كند. در صورتي كه ضرورت ایجاب نكند و نیازي در كار نباشد، باید از آشكارگوئي و تصریح به تخلف شاگرد، خودداري نماید. همواره از عامل لطف و محبت و مهر و مودت - براي ارشاد شاگردان - استفاده كند. آن ها را به خاطر تخلف و سوء رفتار، توبیخ نكرده و تا مي تواند از این روش استفاده ننماید؛ چون اولا تصریح و آشكارگوئي، پرده هیبت و ابهت استاد را از هم دریده ؛موجب شدت و فزوني جرات و جسارت شاگردان در ارتكاب خلاف و سوءرفتار و تخلف هاي اخلاقي مي­گردد.

 ثانیا باعث می­شود كه آنان - بیش از پیش - با حرص و ولع زیادتري در تخلف هاي اخلاقي اصرار ورزند.

5- فروتني و نرمش معلم نسبت به شاگردان:

نباید معلم نسبت به شاگردان خویش، رفتاري تكبرآمیز را در پیش گیرد و نسبت به آن ها بزرگي ورزد؛ بلكه باید فروتني و نرمش را - در برخورد با شاگردانش ‍به كار برد. میان معلم و شاگردان، حقوق متقابل دیگري از قبیل :

حق مصاحبت و همنشیني،

 احترام در رفت و آمد و ملاقات و برخوردها،

شرافت محبت و دوستي راستین و عاري از هر نوع شائبه  وجود دارد .

 این حقوق و معیارها مي تواند رابطه معلم شاگردانش را به طرز جالب و دلنشیني سازمان بخشیده و آن ها را با هم پیوند دهد.

6-تفقد از احوال دانشجویان :

وظیفه مذكور از حس شفقت و دلسوزي معلم، ریشه مي گیرد .  اگر یكي از شاگردان و یا حاضران حلقه درس استاد، در جلسه درس حضور نیافت، و غیبت او غیرعادي به نظر رسید و طولاني گشت، باید از او و احوالش و علت غیبتش پرس و جو كند. اگر از پرس و جوي خود، نتیجه اي كافي نگرفت و نتوانست راجع به او خبري به دست آورد، باید كسي را براي اطلاع از احوال او به خانه و محل سكونت وي بفرستد، یا شخصا به منزل او برود - كه این كار داراي فضیلت بیش تري است. رسول گرامي اسلام با اصحاب و یاران خود همین گونه عمل مي كرد، یعني اگر ملاحظه مي فرمود كه یكي از ملازمان او در میان جمع حاضران، حضور به هم نرسانده است، شخصا به منظور احوال پرسي به خانه او مي رفت و از او تفقد به عمل مي­آورد.

7-اطلاع از نام و مشخصات شاگرد :

باید معلم، راجع به نام و نسب و فامیلي و شهر و احوال و مشخصات دانشجویان و یا حاضران جلسه درس،

اطلاعاتي را كسب كرده و ترتیباتي در این زمینه فراهم آورد و بدان توجه نماید.

8-القای مطالب علمي باید در خور استعداد شاگردان باشد. باید معلم در بذل و توزیع محصولات و فراورده هاي علمي و معارف خود، با سخاوت باشد. در طرز القای درس بر دانش پژوهان، ناهموار نباشد؛ بلكه باید كیفیت تدریس او هموار و دلنشین بوده، با آمیزه لطف، و توام با رفق و مدارا و نصیحت و اندرز باشد. به قصد ارشاد شاگردان به امور مهم، به آنان سود رسانده و بهره مندشان سازد. معلم باید شاگردان خود را به صیانت و نگاهباني اندوخته­هاي نفیس و گرانبهاي علمي - كه در اختیار آن ها قرار داده است - تشویق كند.

 شاگرد هم  وظایفی نسبت به استاد خود دارد كه به صورت فهرست وار به آن ها اشاره می كنیم:

1-بزرگداشت مقام استاد.

2-ضرورت كاوش و جستجو از استاد لایق و شایسته.

3-استاد را باید به عنوان پزشك معالج جان و روان بداند.

4-تواضع و فروتنی نسبت به استاد.

5-باید از استاد با احترام یاد كرد.

6-سپاسگزاری از ارشاد و هشدارهای استاد.

7-آمادگی ذهنی و روحی برای درس.

8-بايد در انتظار استاد و شرفيابي از محضر او به سر برد.

9-آراستن و پيراستن برون ، و آمادگي درون به هنگام ورود بر استاد.

10-شاگرد بايد مراقب حركات و رفتار و حالات خود در محضر استاد  باشد.

11-تنظيم صدا و مواظبت از رفتار و گفتار در پيشگاه استاد.

12-رعايت ادب و نزاكت در خطاب به استاد.

13-پيشدستي نكردن شاگرد به پاسخ پرسش ها در محضر استاد.

14-لزوم تمركز حواس و شنیدن دقيق به سخنان استاد.

15-عدم تكرار سؤ ال هاي فرساينده و تلف كننده فرصت.

 ر. ك: آداب تعلیم وتربیت اسلامی، محمد جواد حجتی (ترجمه منیة المرید).