شکی در این نیست که رعایت دستورات بهداشتی اسلام در خوردن و آشامیدن خصوصاً در ماه مبارک رمضان، یکی از مهم‌ترین عوامل سلامت، شادابی، طول عمر و بهره‌مندی بیشتر از برکات و نعمات ماه مبارک رمضان است. اگر مردم بدانند که در این ماه مبارک چه باید بخورند، چه اندازه بخورند و چگونه بخورند و نیز دانسته‌های خود را به کار ببندند، بی‌تردید، بیشتر بیماری‌ها از جامعه بشری دور خواهند شد و انسان لذت و طراوت زندگی را خواهد چشید و از فیوضات و نعمات ماه مبارک رمضان بهره‌ی کافی و وافی خواهد برد. رهنمودهای اسلام در این زمینه، فوق العاده مهم و ارزشمندند و با در نظر گرفتن عصر صدور آنها، معجزه‌ی علمی پیشوایان دین، محسوب می‌شوند. در این باره، توجه به دو نکته‌ی اساسی از اهمیت بسزایی برخوردار است:
الف- رهنمودهای تغذیه‌ای اسلام، تنها سلامت جسم را تضمین نمی‌کند، بلکه تضمین کننده سلامت جسم و روح انسان‌هاست.
ب- از آن جا که عقل و علم، با همه‌ی پیشرفت‌هایی که تا به امروز داشته است به همه‌ی اسرار و رازهای آفرینش احاطه ندارند، چه بسا حکمت برخی از رهنمودهای اسلام برای دانش امروز، مجهول باشد، ولی بی‌تردید این به معنای بی‌دلیل بودن آن رهنمودها نیست، چنان که فلسفه تعدادی از احکام اسلام، در گذشته ناشناخته بود و امروزه علم به راز آنها پی برده است.
ضرورت خوردن افطار و سحری
خوردن افطار و سحری از سنت‌های ماه مبارک رمضان محسوب شده، تا جایی که در شریعت اسلام از «روزه‌ی وصال»؛ یعنی روزهای که بدون خوردن افطار و سحری به روزه‌ی روز بعد متصل شود نهی شده است.
پیامبر اعظم (صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله) در این زمینه می‌فرمایند: «لَا وِصَالَ فِي صِيَامٍ وَ لَا صَمْتَ يَوْماً إِلَى اللَّيْل؛ روزه‌ی وصال (روزه را بدون افطارى و سحرى به هم وصل نمودن) و روزه‌ی سكوت، در اسلام وجود ندارد.» (1)
آن حضرت در ضرورت خوردن سحری می‌فرمایند:
«السَّحُورُ بَرَكَةٌ فَلَا تَدَعْ أُمَّتِي السَّحُورَ وَ لَوْ عَلَى حَشَفَة؛ سحرى برکت است و امّت من سحرى را وا نمی‌گذارد، اگر چه با خرماى خشکیده پوسیده‌اى باشد.» (2)
«تَعَاوَنُوا بِأَكْلِ السَّحُورِ عَلَى صِيَامِ النَّهَارِ وَ بِالنَّوْمِ عِنْدَ الْقَيْلُولَةِ عَلَى قِيَامِ اللَّيْلِ؛ با خوردن سحرى براى روزه روز و با خواب قيلوله براى شب زنده دارى كمك بطلبيد.» (3)
«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى الْمُسْتَغْفِرِينَ وَ الْمُتَسَحِّرِينَ بِالْأَسْحَارِ فَلْيَتَسَحَّرْ أَحَدُكُمْ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ؛ خداوند تبارك و تعالى و فرشتگانش بر كسانى كه در سحرها آمرزش مىطلبند و سحرى تناول مىكنند، درود مىفرستند، پس هر يك از شما را همى بايد تا سحرى تناول كند، هر چند يک جرعه آب باشد.» (4)
«تَسَحَّرُوا وَ لَوْ بِجُرْعَةِ مَاءٍ أَلَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَى الْمُتَسَحِّرِين؛ سحری بخورید، هر چند يک جرعه آب باشد؛ همانا درود خدا بر سحری خورندگان است.» (5)
همان طور که اشاره شد، در آموزه‌های دینی و تعالیم اسلامی توجه زیادی به مصرف وعده‌ی سحری شده است. دعاهای مخصوص این زمان خود نشان‌دهنده‌ی اهمیت آن در روند روزه است. امتناع از خوردن سحري و اكتفا كردن به يك وعده‌ی افطاري به خصوص در روزهای بلند تابستان، طول مدت ناشتایی بسیار زیاد شده و باعث کاهش شدید قند خون مي‌شود و فرد را با عوارض متعددی روبرو می‌سازد به طوری که فرد دچار ضعف شدید، احساس خستگي، بي‌حوصلگي، کوفتگی، عصبانيت و پرخاشگری، افسردگی، سردرد و سرگیجه مي‌شود. علاوه بر آن، نخوردن سحری و گرسنه ماندن به مدت طولانی در طول روز موجب احساس تشنگی، گرسنگی و بی‌طاقتی در برابر روزه و در نتیجه، عدم موفقیت در روزه‌داری می‌شود بنابراین، از لحاظ دینی و پزشکی خوردن وعده‌ی سحری از اهمیت خاصی برخوردار است و هرگز نباید از برنامه‌ی غذایی ماه مبارک رمضان حذف شود.
افطار با لقمه‌ی حلال
نکته مهم در تناول افطار و سحری، حلال بودن آن است از این روی، بر روزه‌دار فرض شده که با لقمه‌ی پاكیزه و حلال و به دور از شبهات افطار نماید. آنچه مسلم است غذای پاک و حلال در روح و قلب انسان اثر نیکو و غذای حرام، اثر بدی میگذارد. مخصوصاً در ماه مبارک رمضان که در میزان بهره مندی از برکات و فیوضات این ماه عزیر نقش دارد.
پیامبر اعظم (ص) در این زمینه می‌فرمایند: «مَنْ أَكَلَ لُقْمَةَ حَرَامٍ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاةٌ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ لَمْ تُسْتَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً وَ كُلُّ لَحْمٍ يُنْبِتُهُ الْحَرَامُ فَالنَّارُ أَوْلَى بِهِ؛ هر كه يك لقمه‌ی حرام بخورد، چهل روز نمازش قبول نيست و چهل صباح دعايش به اجابت نرسد، هر گوشتى از حرام رويد هر آینه، آتش دوزخ شایسته‌ی اوست.» (6)
«تَرْكُ لُقْمَةِ حَرَامٍ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ صَلَاةِ أَلْفَيْ رَكْعَةٍ تَطَوُّعاً؛ ترک لقمه‌ی حرام نزد خداوند از هزار رکعت نمازی که با میل و اشتیاق خوانده شود محبوب‌تر است.» (7)
در تفسیر روح البیان از بعضی از بزرگان نقل شده است: «افطار بر لقمه‌ی حلال در نزد من از قیام شب و روز محبوب‌تر است وحرام است برخورشید که بر قلب بنده‌ای بتابد که در اندرونش لقمه‌ی حرام جای گرفته است، پس بر روزه‌دار لازم است که از غذای حرام اجتناب نماید؛ زیرا آن سمّ مهلک دین و سنت است.» (8)
اهمیت افطار با شیرینی‌های طبیعی نظیر خرما و کشمش
از آن جا که روزه‌داری و تحمل گرسنگی و تشنگی در طول روز باعث کاهش شدید قند خون مي‌گردد در هنگام افطار نیاز فوری بدن، به دست آوردن یک منبع انرژی به شکل گلوکز (قند خون) برای هر سلول زنده به خصوص سلول‌های مغز و اعصاب است به همین خاطر، در آموزه‌های دینی به خوردن شیرینی‌های طبیعی نظیر خرما و کشمش در هنگام افطار تأکید شده است چرا که بدن مواد قندی را زودتر از چربی و پروتئین به مصرف متابولیسم می‌رساند و چربی نیز زودتر از پروتئین می‌سوزد و لذا روزه‌دار از قند خرما و کشمش زودتر بهره مند خواهد شد.
مصرف مواد قندی طبیعی مثل خرما و کشکش و... برای جلوگیری از افت قند خون در هنگام افطار مفید هستند چرا که هر دو سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی بسیاری می‌باشند. در هر دو مواد معدنی که کاتالیزور محسوب می‌شوند که برای عمل هضم و جذب کمک می‌نمایند، موجود است به همین خاطر، این گونه شیرینی‌های طبیعی نیرو دهنده‌ی خوبی برای بدن بوده، خستگی را از بین می‌برد، به سرعت و سهولت هضم و جذب می‌شود و باعث جلوگیری از زیاد شدن گلبول‌های سفید و ورم می‌گردد.
ضمن این که افطار با این دو آسان است، تهیه‌ی آنها دشواری ندارد، فقیر و غنی هر دو امکاناتی در این باره دارند! البته خرما در فصل خود تازه است و در غیر فصلش نیز کهنگی بر آن اثری نمی‌گذارد. کشمش هر چه کهنه‌تر شود اسیدهای موجود در آن به شیرینی تبدیل شده برای افطار بهتر خواهد بود از این روی، افطار با این دو برای همیشه یک نوع تازه‌خوری است. امروزه میوه‌هایی همچون خرما و کشمش از نظر پزشكي بسيار با ارزش و مفید هستند و متخصصين تغذيه فوايد زيادی را برای آنها ذکر می‌کنند.
امروزه ثابت شده است که استفاده زیاد از قندهای ساده مثل شکر، زولبیا و بامیه و ... باعث افزایش ناگهانی قند خون و سردرد هنگام افطار می‌شود و نوسان شدید قند خون به رگ‌های مغزی آسیب وارد میکند. ضمن این که مصرف مواد غذایی و شیرینی‌های مصنوعی مانند زولبیا و بامیه، در هنگام افطار سبب احساس سیری کاذب شده و باعث بی‌اشتهایی می‌گردد. در صورتی که این گونه شیرینی‌های مصنوعی در وعده‌ی سحری میل شود، غلظت مایعات بدن را افزایش می‌یابد و در نتیجه روزه‌دار در طول روز احساس تشنگی بیشتری خواهد کرد.
پیامبر اعظم(ص) در اهمیت خوردن شیرینی‌های طبیعی می‌فرمایند:
«مَنْ أَفْطَرَ عَلَى تَمْرَةِ حَلَالٍ تُضَاعَفُ ثَوَابُ صَلَاتِهِ أَرْبَعُمِائَةِ مَرَّةٍ؛ هر کس با خرمای حلال افطار كند ثواب نمازش چهارصد برابر می‌گردد.» (9)
آن حضرت در سخن دیگری می‌فرمایند: «أَفْضَلُ مَا يَبْدَأُ الصَّائِمُ بِهِ الزَّبِيبُ أَوِ التَّمْرُ أَوْ شَيْءٌ حُلْو؛ برترين چيزى كه روزه‌دار، افطارش را با آن آغاز مى كند، كشمش يا خرما یا چيزى شيرين است.» (10)
امام باقر (ع) نیز می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يُفْطِرُ عَلَى الْأَسْوَدَيْنِ قُلْتُ رَحِمَكَ اللَّهُ وَ مَا الْأَسْوَدَانِ قَالَ التَّمْرُ وَ الْمَاءُ وَ الرُّطَبُ وَ الْمَاء؛ رسول خدا (ص) با «أسودین» افطار مىکرد. راوی می‌گوید از حضرت سؤال کردم: «اسودین» چه چیز است؟ فرمود: یکى خرما و آب و دیگرى رطب و آب است.» (11)
امام صادق (ع) می‌فرماید: «أَنَّ النَّبِيَّ (صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله) اِذَا كَانَ صَائِماً يُفْطِرُ عَلَى الرُّطَبِ فِي زَمَانِهِ؛ رسول خدا (صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله) هرگاه روزه بود با رطب افطار می‌نمود.» (12)
آن حضرت در سخن دیگری می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ أَوَّلُ مَا يُفْطِرُ عَلَيْهِ فِي زَمَنِ الرُّطَبِ الرُّطَبُ وَ فِي زَمَنِ التَّمْرِ التَّمْر؛ رسول خدا (ص) با اولین چیزی که افطار می‌نمود در فصل «رطب»، رطب بود و در أوقات دیگر با خرما افطار مىفرمود.» (13)
توصیه به افطار با آب وِلَرم
در ماه‌های گرم سال و ایام تابستان به علت روزه‌داری و نخوردن آب در طول روز، معمولاً تشنگی یکی از مشکلات مهمی است که گریبان‌گیر افراد می‌شود. در آموزه‌های دینی و طب سنتی توصیه به مصرف آب وِلَرم در هنگام افطار بعد از زمان طولانی خالی بودن معده شده است چون این عمل باعث گرم شدن معده می‌شود و بدن را آماده دریافت مواد غذایی دیگر میکند. از سوی دیگر، آب وِلَرم مواد سمی را از راه ادرار و تنفس از بدن خارج میکند و همچنین جلوی ورود باکتری‌های مُضرّ به بدن را می‌گیرد.
متأسفانه بسیاری از افراد به علت تشنگی ناشی از روزه‌داری در ماه مبارک رمضان خصوصاً در ماه‌های گرم سال و ایام تابستان، روزه خود را با آب سرد آن هم به مقدار زیاد باز می‌کنند که این امر می‌تواند از نظر سلامتی اشکالاتی برای فرد در بر داشته باشد. مصرف آب سرد هنگام افطار باعث سردی و انقباض معده شده و مانع ترشح مناسب شیره‌های معده می‌شود. مصرف آب زیاد پس از مدت مدیدی گرسنگی و تشنگی، موجب پر شدن معده و رقیق شدن شیره‌های گوارشی شده و مانع تأثیر کامل شیره‌های گوارشی بر روی مواد غذایی می‌گردد در نتیجه، هضم غذا دچار اختلال می‌شود و سبب بروز عوارضی مانند پُری و سنگینی دستگاه گوارش و بروز ناراحتی‌های گوارشی می‌گردد، حال چنانچه آب مصرفی سرد باشد می‌تواند علاوه بر عوارض فوق، موجب دل درد، نفخ و تشدید ناراحتی‌های گوارشی بشود. ضمناً اختلال در هضم و جذب غذا، نهایتاً باعث سوءتغذیه و عوارض ناشی از آن خواهد شد.
امروزه در طب سنتی مصرف آب سرد و یخ را مضر می‌دانند و بر این عقیده‌اند که آب سرد چربی مواد غذایی داخل معده را به صورت سفت و غیرقابل جذب در می‌آورد که این چربی‌ها در دیواره‌ی سلول‌ها رسوب شده و موجب پیدایش سلول‌های سرطانی در طول زمان خواهد شد.
امام صادق (ع) می‌فرماید:
أَنَّ النَّبِيَّ (صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله) كَانَ يُفْطِرُ عَلَى الْحُلْوِ فَإِذَا لَمْ يَجِدْ يُفْطِرُ عَلَى الْمَاءِ الْفَاتِرِ وَ كَانَ يَقُولُ إِنَّهُ يُنَقِّي الْكَبِدَ وَ الْمَعِدَةَ وَ يُطَيِّبُ النَّكْهَةَ وَ الْفَمَ وَ يُقَوِّي الْأَضْرَاسَ وَ الْحَدَقَ وَ يُحَدِّدُ النَّاظِرَ وَ يَغْسِلُ الذُّنُوبَ غَسْلًا وَ يُسَكِّنُ الْعُرُوقَ الْهَائِجَةَ وَ الْمِرَّةَ الْغَالِبَةَ وَ يَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ يُطْفِئُ الْحَرَارَةَ عَنِ الْمَعِدَةِ وَ يَذْهَبُ بِالصُّدَاعِ؛ رسول خدا(ص) با شیرینی و اگر نبود با آب وِلَرم افطار می‌نمودند، چون آب وِلَرم کبد و معده را شستشو می‌دهد، دهان را خوشبو میکند، دندان‌ها را محکم می‌سازد، سیاهی و قرینه چشم را محکم میکند، چشم را تیزبین میکند، گناهان را می‌شوید، رگ‌های پرهیجان را آرام میکند، صفرا را آرامش می‌بخشد، بلغم را بر طرف میکند، حرارت معده را فرو می‌نشاند و سر درد را از بین می‌برد.» (14)
همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می‌فرماید: «أَنَّ الْإِفْطَارَ بِالْمَاءِ يَغْسِلُ ذُنُوبَ الْقَلْبِ؛ همانا افطار کردن با آب، گناهان را از دل می‌شوید.» (15)
امام باقر (ع) می‌فرماید: «أَفْطِرْ عَلَى الْحُلْوِ فَإِنْ لَمْ تَجِدْهُ فَأَفْطِرْ عَلَى الْمَاءِ فَإِنَّ الْمَاءَ طَهُور؛ با شيرينى افطار كن و اگر نيافتى، با آب افطار كن؛ چرا كه آب، پاك كننده است.» (16)
فضیلت افطار با تربت امام حسین(ع)
علاوه بر سفارش‌هایی که در روایات به افطار کردن روزه با شیرینی‌های طبیعی نظیر خرما، کشمش و همچنین آب وِلَرم شده است، در برخی روایات خیلی تأکید شده است که افطار کردن به وسیله‌ی تربت حضرت سیدالشهداء باشد.
در روایتی، علی بن محمد نوفلی می‌گوید به امام‌هادی (ع) گفتم: «من با تربت امام حسین و خرما افطار می‌کنم امام در جواب فرمودند: جمع می‌کنی بین برکت و سنت که تربت امام حسین برکت است و خرما سنت است که به واسطه‌ی آن افطار می‌کنند.» (17)
امام رضا (ع) می‌فرماید: «أَفْضَلُ مَا يُفْطَرُ عَلَيْهِ طِينُ قَبْرِ الْحُسَيْن(ع) ؛ برترین چیزی که به واسطه‌ی آن افطار می‌شود تربت قبر امام حسین (ع) است.» (18)
البته این که تربت امام حسین (ع) چه خصوصیتی دارد که خوردن آن برخلاف سایر انواع خاک‌ها حلال شمرده شده است هنوز به درستی مشخص نشده است، اما در روایات از تربت امام حسین(علیه‌السلام) به عنوان شفا یاد شده است.
امام رضا (ع) می‌فرماید: «أَكْلُ الطِّينِ حَرَامٌ مِثْلُ الْمَيْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِيرِ، إِلَّا طِينَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ (ع) ؛ فَإِنَّ فِيهِ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ، وَ أَمْناً مِنْ كُلِّ خَوْف؛ خوردن همه‌ی خاك‌ها حرام هستند مثل گوشت مرده و خون و گوشت خوك به جز تربت امام حسین(ع) كه شفاى هر دردى است و از هر ترسی ایمنی می‌بخشد.» (19)
نوع غذا در افطار و سحری
الف) خرما
پیامبر اعظم می‌فرمایند: «نِعْمَ السَّحُورُ لِلْمُؤْمِنِ التَّمْر؛ خرما برای مؤمن چه خوش سحری‌ای است.» (20)
ب) سویق
امام صادق (ع) می‌فرماید: «أَفْضَلُ سَحُورِكُمُ السَّوِيقُ وَ التَّمْر؛ بهترین سحری شما سویق (قاووت) و خرماست.» (21)
ج) حلیم
در روایتی این گونه آمده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَأْكُلُ اللَّبَنَ وَ التَّمْرَ وَ الْهَرِيسَة؛ رسول خدا (صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله) هنگامی که روزه بودند شیر و خرما و حلیم می‌خوردند.» (22)
در روایت دیگر آمده است «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَأْكُلُ الْهَرِيسَةَ أَكْثَرَ مَا يَأْكُلُ وَ يَتَسَحَّرُ بِهَا وَ كَانَ جَبْرَئِيلُ قَدْ جَاءَ بِهَا مِنَ الْجَنَّةِ لِيَتَسَحَّرَ بِهَا؛ رسول خدا (ص) بيشتر حلیم مي خورد و با آن سحرى ميل مىكرد و جبرئيل اين غذا را از بهشت برايش آورده بود كه با آن سحرى مىخورد.» (23)
د) شیر
«إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ كَانَ يُحِبُّ أَنْ يُفْطِرَ بِالْحَلِيبِ؛ حضرت علی (ع) دوست داشت که با شیر افطار کند.» (24)
آنچه ذکر شد بخشی از رهنمودهای تغذیه‌ای اسلام در ماه مبارک رمضان بود که نقش و اهمیت آن در علوم روز و دانش پزشکی به اثبات رسیده است. برای مطالعه‌ی بیشتر می‌توانید به کتاب‌هایی که در این زمینه نگاشته شده است مراجعه کنید.
منابع جهت مطالعه‌ی بیشتر:
1. اصفهانی، محمدمهدی، بهداشت تغذیه در روزه‌داری، تهران: موسسه فرهنگی جهان رایانه کوثر، 1386.
2. تغذیه مناسب در ماه رمضان، تهران: ویستا، 1391.
3. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم: ج10، باب الصوم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
4. دریایی، محمد و رسول حیدری، فرهنگ و آداب روزه‌داری با غذاهای طبیعی، تهران: سبحان نور، سفیر اردهال، 1391.
5. شیخ صدوق، ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج2، باب الصوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ق.
6. محمدی ری شهری، محمد، دانش‌نامه احادیث پزشکی، ترجمه‌ی: حسین صابری، قم: دار الحدیث، 1391.
7. مختاری نیا، احمد، راز شفا، سزوار: امید مهر، 1390.
8. نابلسی، محمدراتب، شگفتی‌های خداوند در جهان آفرینش، ترجمه‌ی: محمدآزاد شافعی، پيران‌شهر: سامرند، 1391.
9. طباطبایی، سید محمدحسین، سنن النبی، آداب، سنن و روش رفتاری پیامبر گرامی اسلام(ص)، ترجمه‌ی: عباس عزیزی، قم: صلاة، 1382.
پی‌نوشت‌ها:
1. شیخ صدوق، ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج2، ص172، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ق.
2. همان، ج2، ص135.
3. همان، ج2، ص136.
4. همان، ج2، ص136.
5. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، زاد المعاد، ص85، بيروت: موسسة الأعلمي للمطبوعات، 1423ق.
6. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج63، ص314، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
7. همان، ج90، ص373.
8. حقى بروسوى، اسماعيل، تفسير روح البيان، ج1، ص296، بيروت: دارالفكر، 1410ق.
9. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، زاد المعاد، ص86، بيروت: موسسة الأعلمي للمطبوعات، 1423ق.
10. نورى، حسين بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج7، ص365، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1408ق.
11. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم: ج10، ص160، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
12. طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، ص29، قم: شريف رضى، 1412ق.
13. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج93، ص314، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
14. همان، ج93، ص315.
15. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، زاد المعاد، ص86، بيروت: موسسة الأعلمي للمطبوعات، 1423ق.
16. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم: ج10، ص160، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
17. شیخ صدوق، ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج2، ص174، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ق.
18. نورى، حسين بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج6، ص130، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1408ق.
19. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، كافي، ج12، ص282، قم: دار الحديث، 1429ق.
20. نورى، حسين بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج7، ص358، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1408ق.
21. طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، ص192، قم: شريف رضى، 1412ق.
22. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم: ج25، ص34، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
23. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج63، ص87، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
24. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، زاد المعاد، ص86، بيروت: موسسة الأعلمي للمطبوعات، 1423ق.
