فقهی

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
ابتدا بايد روشن باشد كه شيطان بعد از جريان تكبر و سجده نكردن بر آدم، گرفتار لعن ابدي گرديد و رانده شد؛ اما نه از بهشت، بلكه از درگاه خداوند و عالم ملكوت؛ در واقع محل اخراج شيطان و مكان زندگي قبلي او بهشت موعود و ابدي نبود، و حقيقت اخراج او نيز نوعي تنزل مقام و مرتبه از جايگاه بلندي بود كه نزد خداوند يافته بود، نه اخراج از مكان معين و مشخصي همچون بهشت. اين همان حقيقتي است كه در قرآن تحت عنوان "هبوط" بيان شده است. خداوند در باره جريان اخراج ابليس مي فرمايد:
«قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرين‏»؛ (1) «گفت: از آن (مقام و مرتبه‏ات) فرود آى! تو حقّ ندارى در آن (مقام و مرتبه) تكبّر كنى! بيرون رو، كه تو از افراد پست و كوچكى‏».
علامه طباطبائي در توضيح اين آيه مي فرمايد:
«جمله "فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ" تأكيد است براى جمله "فَاهْبِطْ مِنْها"؛ براى اين كه "هبوط" همان خروج است و تفاوتش با خروج، تنها در اين است كه هبوط، خروج از مقامى و نزول به درجه پايين‏تر است. همين معنا خود دليل بر اين است كه مقصود از هبوط، فرود آمدن از مكان بلند نيست؛ بلكه مراد، فرود آمدن از مقام و مرتبه بلند است ... . (2)
بر اين اساس او در بهشت آخرتي نبود و از آن جا رانده نشد تا براي فريب آدم و حوا عليهما السلام به آن مكان برگردد بلكه او براي فريب حضرت آدم و حوا عليهما السلام وارد بهشت موقت و محل خاص زندگي آن ها شد ؛ گرچه برخي تصور كرده‌اند مراد از بهشت آدم و حوا همان بهشت موعود آخرتي است، ولي اين صحيح نيست؛ زيرا رانده شدن از آن بهشت معنا ندارد.
در واقع سؤال مهم در اين بحث اين است كه آن بهشت موقت و محل سكونت ايشان، كجا بود؟
در اين خصوص در بين علما اختلاف نظر وجود دارد كه برخي از نظريات را بيان مي كنيم:
1. باغ آسماني:
اين بهشت در يكى از كرات آسمانى بوده، هر چند بهشت جاويدان نبوده، زيرا در بعضى از روايات اسلامى با كلمه« سماء » به بودن اين بهشت در آسمان اشاره شده است.(3)
2. باغ زميني:
بهشت يكى از باغ هاى دنيا و روى زمين بوده و جمله: « اهْبِطُوا» نيز بر اين دلالت ندارد كه از بالا به پايين بياييد، بلكه به معنى انتقال آن ها بعد از خوردن ميوه ممنوعه به نقطه ديگر زمين است.
على بن ابراهيم قمى در تفسير خود مي نگارد:
از امام جعفر صادق عليه السّلام راجع به بهشت حضرت آدم جويا شدند: آيا از بهشت‏هاى دنيا يا از بهشت‏هاى آخرت بوده، فرمود: از بهشت‏هاى دنيا بود كه خورشيد و ماه در آن طلوع مي كرد. اگر از بهشت‏هاى آخرت ‏بود، هيچ گاه حضرت آدم از آن خارج نمي شد.(4)
3. بهشت برزخي:
برخي از انديشمندان و مفسران نيز معتقدند كه مراد از بهشت حضرت آدم (ع) بهشت برزخي بوده، نه بهشت خلد اخروي و نه بهشتي زميني و دنيايي ؛ علامه طباطبائي از اين نظريه دفاع نموده مي فرمايد:
« مراد از اين كه از بهشت‏هاى دنيا بوده، اين است كه از بهشت‏هاى برزخى بوده، كه در مقابل بهشت خلد است. اين مطلب از برخي رواياتي كه از طرف اهل بيت(ع)رسيده است، روشن مي شود، چرا كه در بعضى از قسمت هاى روايات آمده است كه آدم بر صفا، و حوا بر مروه، هبوط كرد، از اين جهت كه برزخ در همين جهان قرار دارد، پس در زمين بودن(دنيايي بودن) اين بهشت منافاتي با برزخي بودنش ندارد ». (5)
آيه الله جوادي آملي نيز در تفسير خود بعد از رد احتمال بهشت خلد بودن و همچنين باغ زميني بودن، نظريه بهشت برزخي را صحيح و قابل قبول مي داند (6).
در مجموع اين نظرات مي توان به اين نتيجه رسيد: بهشتي كه حضرت آدم و حوا در آن سكونت داشته اند، بهشت اُخروي نبوده است، زيرا بهشت اُخروي هرگز جاي ابليس نمي‌باشد. آن جا محدوده اي نيست كه شيطان و شيطنت و عصيان در آن راه داشته باشد. خيال باطل و نافرماني در آن جا نيست. كسي كه به جنت خلد وارد شود، ديگر خارج نخواهد شد. پس اين بهشت اخروي نبوده و شيطان -كه مترصد اغواي انسان ها است- توانسته در آن موقعيت حاضر شده و آدم و حواء‌ عليهما السلام را فريب دهد.
پي نوشت ها:
1. اعراف (7) آيه 13.
2. طباطبائى، سيد محمد حسين‏، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم، قم‏ 1417 ق، ج 8، ص 29.
3. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلاميه، تهران، چاپ اول، 1374 ش، ج ‏1، ص 186.
4. شيخ صدوق و شيخ مفيد، اعتقادات الاماميه و تصحيح الاعتقاد، كنگره شيخ مفيد، قم 1414 ق، ج 1، ص 79.
5. طباطبايى، الميزان فى تفسير القرآن‏، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1417 ، ج 1، ص 212.
6. آيت الله جوادي آملي، تفسير تسنيم، نشر موسسه اسراء، قم، ج3، ص331.
موفق باشید.