عدالت الهی

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما در اين ماه عزيز و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
در ابتدا بايد توجه داشت كه عدل در لغت در مقابل ظلم است و در اصطلاح مقصود از عدل خدا اين است كه خداوند تبارك و تعالي عادل است و به عدل حكم مي كند. خداوند تبارك و تعالي در بين مخلوقاتش به عدل رفتار مي كند و به هيچ مخلوقي ظلم نمي كند، تكويناً و تشريعاً و آن را در موضعي كه در خور آن است بنشاند و چيزي را كه مستحق آن است به او عطا كند. (1)
مواردي كه به عنوان نابرابري در سوال شما پرسشگر محترم ذكر شده مربوط به تفاوت‏هايي است كه در جهان وجود دارد، نه تبعيض‏ها. و فرق تفاوت و تبعيض آن است كه در فرض تبعيض، چند موجود برابر قرار دارند كه همه شايستگي و حق يكسان دارند و به يكي داده مي‏شود و به ديگري داده نمي‏شود يا كم تر داده مي‏شود، اما درفرض تفاوت در آفرينش اصلاً حقي مطرح نيست تا بحث تبعيض به ميان آيد.
حال با در نظر گرفتن اين دو نكته در پاسخ سوال شما مي گوييم كه تفاوت هاي مذكور دو صورت دارد: يا عامل اين تفاوت ها خود انسان ها هستند و يا عامل اين تقاوت ها خداوند و عوامل طبيعي است.
اگر تفاوت هاي مورد نظر شما از قسم صورت اول باشند بايد بگوييم كه علت و سبب تفاوت ها و نابرابري ها خود انسانها و جوامع انساني است و اگر در زمان حاضر به گونه اي شده است كه عده اي از تمام نعمت هاي الهي برخوردار شده اند و عده اي نيز از فقر حتي نمي توانند شكمشان را سير كنند بايد علل و اسباب آن را در بين انسانها و جوامع انساني جست و جو كرد و بايد ديد كه اين قبيل اختلافات ناشي از چيست و اختلاف بين مردم از نظر نعمت‏هاي ظاهري به چه علل و اسبابي است؟
با تامل و دقت در اختلافات و تفاوت ها مي توان دريافت كه اصولا اين موارد جهات مختلفي دارد:
1- بعضي از نابرابري ها معلول ستم و تجاوز افراد نسبت به حقوق ديگران است. و مشكلات مالي بعضي از انسان ها و كشور هاي آفريقايي يا ناشي از ظلم خود روساي كشور هاست و يا ناشي از استعماركشور هاي استعمال گر و مستبد است كه اگر اين ظلم ها نبود، وضع كنوني جامعه انسان ها متفاوت بود.
2. قسمتي ديگر از محروميت ها حاصل كم كاري و يا تلاش نادرست انسانها و نداشتن برنامه صحيح اقتصادي است چرا كه خداوند، عالم هستي را بر اساس نظام علت و معلول (اسباب و مسببات) استوار كرده است. هيچ پديده‏اي بدون علت به وجود نمي‏آيد. هر آنچه در عالم هستي محقق مي‏شود، ناشي از علت و سبب خاصي است و قانون خلقت بر آن نهاده شده كه هر كسي به اندازه سعي و تلاش خود از نعمت هاي الهي بهره مند شود. مطمئنا انسان هاي جامعه اي كه به تنبلي خو كرده ، يا مقدمات صحيح موفقيت اقتصادي را فراهم ننموده باشند، نمي تواند مانند ديگران از نعمتهاي دنيوي بر خوردار شود و كسي كه كار و تلاش بيش تري مي كند، بهره بيش تري خواهد داشت، گرچه اهل معصيت و گناه باشد. و اگر در مملكتي تلاش عمراني و به كار گيري روش هاي مدرن رفاهي و تهيه امكانات رفاهي و ... به هر دليلي حاصل نشود، نتيجه آن فقر و بدبختي و نكبت نسل هاي آتي خواهد بود.
و چه بسا كيفيت زندگي اسف بار بسياري از انسان هايي كه در كشور هاي آفريقايي زندگي مي كنند در بسياري از موارد تابع و نتيجه رفتارها و تصميم گيري هاي نادرست روساي گذشته خود آن ها يا نسل هاي گذشته شان است و الا آنها از حيث منابع طبيعي و نعمت هاي الهي غني هستند.
حال در هردو صورت مذكور عامل فقر خود انسانها هستند و اين ربطي به عدل الهي ندارند تا پرسيده شود كه عدل الهي چه مي شود. و هيچ گاه اسلام و قرآن اين گونه اين تفاوت‏ها و نابرابري ها ظالمانه و غير منطقي را تأييد نكرده است، در نتيجه ربطي به عدالت خداوند ندارند. زيرا فقر پديد آمده بر اساس استعمار و استثمار را نمي‏توان به حساب دستگاه آفرينش الهي گذارد و خداوند نخواسته ظلم باشد. راهكار برطرف شدن آن ها را هم با ارسال پيامبران ارائه داده و آن از بين بردن جنگ ها و نظام طبقاتي و گسترش عدالت اجتماعي و ايجاد صلح و آرامش است.
و اگر منظور شما از تفاوت هاي مذكور صورت دوم و آن قسمتي از تفاوت‏ها باشد كه حاصل عوامل طبيعي باشد كه به خداوند متعال نسبت داده مي شود، مي گوييم كه اين تفاوت هاي طبيعي لازمه آفرينش انسان است، يعني هر قدر اصول عدالت در جامعه انساني رعايت شود، باز همه انسان‏ها از نظر استعداد و هوش و انواع ذوق و سليقه‏ها يكسان نخواهند بود. مسلما بهره مندي از نعمت هايي مانند مال و ثروت هم رابطه مستقيمي با استعداد و توان كار اقتصادي و مانند آن دارد كه اين امور در همه افراد يكسان نيست؛ اين همان حقيقتي است كه از آن به تقدير روزي خداوند نام برده مي شود شهيد مطهري در اين باره مي‏گويد: "معناي عدالت اين نيست كه همه مردم از هر نظر در يك حد و يك مرتبه و يك درجه باشند. جامعه خود به خود مقامات و درجات دارد و در اين جهت مثل پيكر است. وقتي كه مقامات و درجات دارد، بايد تقسيم بندي و درجه بندي شود. راه منحصر، آزاد گذاشتن افراد و زمينه مسابقه را فراهم كردن است. همين كه پاي مسابقه به ميان آمد، خود به خود به موجب اين كه استعدادها در همه يكسان نيست و به موجب اين كه مقدار فعاليت‏ها و كوشش‏ها يكسان نيست، اختلاف و تفاوت به ميان مي‏آيد. يكي جلو مي‏افتد و يكي عقب مي‏ماند".(2)
اما آيا خداوند نمي توانست تساوي و همخواني مطلق را در عالم پديد آورد ؟ و حكمت اين كار خداوند چيست؟ مي گوييم كه معمولاً بخشش‏هاي الهي و استعدادها چنان تقسيم شده‏اند كه هر كسي قسمتي از آن‏ها را دارد، يعني كم‏تر كسي پيدا مي‏شود كه همه نعمت‏ها را يك جا داشته باشد. اگر كسي از نعمت مال بهره مند است. اما شايد در نعمت سلامت يا فرزند مناسب بهره چنداني نداشته باشد. اگر كسي در فقر به سر مي برد. اما داراي نعمت هاي مشابه در زمينه اي ديگر است، مثلا از اعتقادات پاك و سالم برخوردار است كه منزلت اجتماعي و شهرت نيك و اعتماد جامعه را به دنبال دارد.
در هر حال اختلاف و تفاوت در اين امور مادي و ظاهري باعث احتياج و نيازمندي انسان ها به يكديگر و تشكيل جامعه بشري داراي پيوندهاي عميق خواهد بود، از اين رو قرآن مجيد مي‏فرمايد:
" معيشت آن‏ها را در حيات دنيا ميان آنان تقسيم كرديم. بعضي را بر بعضي برتري داديم، تا آن‏ها يكديگر را به كار گيرند و به يكديگر خدمت نمايند".(3)
و قرآن مجيد يكي ديگر از اسرار مهم تفاوت‏ها را آزمايش الهي معرفي مي نمايد. خداوند مي‏فرمايد:
"او كسي است كه شما را جانشينان در زمين قرار داد. بعضي را بر بعض ديگر درجاتي داد، تا شما را به آن چه در اختيارتان قرار داده بيازمايد".(4) و در حقيقت تفاوت‏ها براي اين است كه معلوم شود انسان چگونه از امكانات خدادادي بهره برداري مي‏كند. اگر نابرابري‏ها نبود، زمينه امتحان در شكلي مهم و جدي از ميان مي‏رفت.
و بديهي است كه اين گونه تفاوت هاي حكيمانه نيز منافاتي با عدل الهي ندارد و زماني با عدل الهي منافات داشت كه خداوند بدون در نظر گرفتن اين تفاوت ها، همگان را به يك نحو مورد محاسبه قرار دهد در حالي كه خداوند متعال همه اختلافات را به شكلي دقيق و عادلانه در نحوه تكاليف انسان ها و محاسبه اعمال شان در قيامت مورد محاسبه قرار مي دهد .و مطمئناً آنان كه در دنيا از نعمات بيش تري برخوردار بودند، بيش تر مورد سؤال و درخواست هستند. بايد بيش تر پاسخگو باشند. كساني كه آزمون هاي سخت فقر و بيماري و ... را گذراندند، وضع بسيار بهتر و آسان تري را پيش رو خواهند داشت. در نتيجه وجود اين گونه تفاوت ها نه تنها منافاتي با عدل الهي ندارند. بلكه عين عدل الهي هستند.
پينوشت ها:
1. سعيدي مهر، محمد، آموزش كلام اسلامي، نشر طه، قم،1377ش، ج1 ص316.
2. مرتضي مطهري، بيست گفتار، انتشارت صدرا ، تهران، بي تا، ص 109.
3. زخرف (43) آيه 31.
4. انعام (6) آيه 165.

موفق و موید باشید