علم فرشتگان

فرشتگان چنان كه از سخنان شان در آیه30 سوره بقره پيدا است، پى برده بودند كه انسان اهل فساد و خو‏نريزی است. اما از كجا از این امر با خبر بودند؟
سه نظر در تفسیر این آیه آمده است:
1- خداوند قبلا آينده انسان را به طور اجمال براى آن ها بيان فرموده بود (1)،
2- ملائكه اين مطلب را از كلمه" فِي الْأَرْضِ" ( روى زمين) دريافته بودند، زيرا مى‏دانستند انسان از خاك آفريده مى‏شود. ماده به خاطر محدوديتى كه دارد، مركز نزاع و تزاحم است، چه اين كه جهان محدود مادى، طبع زياده طلب انسان ها را نمى‏تواند اشباع كند، حتى اگر همه دنيا را به يك فرد بدهند، باز ممكن است سير نشود. اين وضع مخصوصا در صورتى كه توام با احساس مسئوليت نباشد،سبب فساد و خونريزى مى‏شود(2).
3- پيشگويى فرشتگان به خاطر آن بود كه حضرت آدم ، نخستين مخلوق روى زمين نبود، بلكه پيش از او نيز مخلوقات دیگرى بودند كه به نزاع و خونريزى پرداختند. پرونده سوء پيشينه آن ها سبب بدگمانى فرشتگان نسبت به نسل آدم شد!(3)
بر این اساس این آیه می تواند یکی از شواهد حضور موجوداتی همچون انسان قبل از نسل بنی آدم در روی زمین به حساب آید، چنان که در بعضى از روایات وارده از ائمه (ع) مطالبى آمده که سابقه ادوار بسیارى از بشر قبل از دوره حاضر را اثبات مى‏کند.
امام صادق علیه السلام به راوى فرمود: شايد می پندارى كه خدا اين يك جهان را آفريده، يا اينكه آدمى جز شما نيافريده، خدا هزار هزار جهان و هزار هزار آدم‏ آفريده و تو دنبال اين همه جهان و اين همه آدميانى. (4)
بر اساس احتمالات ذکر شده تنها فرض اول مجال طرح سوال دوم شما را دارد و دو فرض دیگر به معنای از پیش رقم خوردن سرنوشت برای بشر نیست ؛ در عین حال تحلیل اول هم منافاتی با اصل اختیار ما در اعمال و رفتارمان ندارد زیرا تنها حاکی از علم پیشین الهی در مورد اعمال انسان در آینده است و علم پیشین به معنای رقم خوردن همه چیز بدون اختیار فاعل حوادث آینده نیست .
این که خدا می‏داند در آینده فلان شخص چه خواهد کرد و چه نخواهد کرد، تأثیری در عمل فرد ندارد، مانند پزشکی که می‏داند فلان بیمار در آینده دچار فلان وضعیت جسمی خواهد شد. دانستن او تأثیری در بهبود یا تشدید بیماری ندارد.
اگر معلمی از قبل بداند که کدام دانش آموز در امتحان نمره بدی می آورد، در امتحان او تاثیری خواهد داشت؟ آیا می توان گفت چون معلم از نتایج ضعیف او مطلع بود، پس او مستحق توبیخ نیست؟ مسلما خیر، زیرا نتایج ضعیف این دانش آموز ، معلول علت های خاص خود مانند کاهلی و تنبلی است که اطلاع قبلی معلم ربطی به آن ها ندارد یا آگاهی پزشک از مسیری که وضعیت سلامتی فرد در طول این دوره بیماری طی می کند ، علیتی در پیشرفت بیماری یا روند بهبودی او ندارد .

پی نوشت ها:
1.طبرسی .ترجمه مجمع البیان.تهران.انتشارات فراهانی.1360.ج1.ص117.
2.محمدحسین طباطبایی.المیزان.قم.دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.1374،ج1،ص177.
3.محسن فیض کاشانی.تفسیر الصافی.تهران.انتشارات الصدر.1415،ج1،ص107.
4. شيخ صدوق ، توحید، انتشارات جامعه مدرسين، قم، 1398 ه ق، ج 1، ص 277.