فلسفه وحکمت دعا

با سلام و سپاس از ارتباطتان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی

دعا و نیایش، توسلی عاشقانه و پیوند موجودی بسیار ضعیف و کوچک به موجودی بی نهایت بزرگ و با عظمت است. دعا کردن مطلوب و باعث قرب انسان می شود، چه مطلوب محقق بشود، چه نشود. رسول اکرم (ص) می فرمایند: " رحم الله عبدا طلب من الله عز و جل حاجه فالح فی الدعاء استجیب له او لم یستجب له".(1) خدا بیامرزد بنده ای را که از خدا حاجتی را طلب کند، پس در دعا کردن پافشاری کند, چه (دعایش) استجابت بشود و چه نشود. به قدری اصل دعا کردن خوب و مطلوب است که رسول اکرم (ص)می فرمایند: "ترک الدعاء معصیه".(2) ترک دعا معصیت است.
با توجه به دغدغه تان، مطالبی را در قالب نکات خدمتتان عرض می نماییم:
1. هيچ دعايي خالي از نوعي اجابت نيست، زيرا نوعي عبادت و پرستش است. در هر عبادتي كه با قصد قربت انجام مي شود، يعني عبادت كننده تصميم دارد به خدا نزديك شود و به كمالات الهی آراسته گردد، خالي از اثر قربي نيست. بنابر اين، همين كه دعا و عبادت با خلوص نيت و شرايط لازم انجام مي شود،در همان لحظه به اجابت مي رسد. اثر معنوي خود را بر روح و جان انسان مي گذارد.
رسول گرامي اسلام فرمود: هنگامي كه خداوند بخواهد نيازهاي بنده اش را برآورد، به او اذن و توفيق دعا كردن مي دهد. (3) از طرفى خداوند گاهى اجابت مطلوب انسان را به علت‏هايى كه صلاح مى‏داند و بر ما پوشيده است، به تأخير مى‏اندازد يا آن را به گونه‏اى ديگر تبديل مى‏كند. در واقع به شيوه بهترى اجابت مى‏شود، بدون آن كه ما بدانيم.
ما همواره خيال مى‏كنيم كه اگر دقيقا همان را كه طلب مى‏كنيم، در همان زمان و با همان شرايطى كه مى‏خواهيم عمل شود، دعايمان اجابت شده است. در حالى كه چه بسا پاسخ نيافتن ما اجابت از سوى خدا باشد. خداوند منان با طول دادن اجابت ما را بيش تر به حالت انابه و تضرع در درگاهش نگه مى‏دارد. اين لطف بزرگى است كه به اين وسيله ارتباط عبد با معبود حفظ مى‏گردد و در پى آن الطاف بى‏شمار ديگرى نصيبش مى‏شود.
2. گرچه در واقع أمر، خدای متعال طبق حکمت و مهربانی که نسبت به بندگان خود دارد، آنچه خیر و صلاح انسان باشد را به او عطا می کند ولی خود خدای متعال دستور داده تا با دعاهایی که در درگاهش می کنیم، بهانه ای برای ارتباط و همنشینی با او را داشته باشیم. گرچه در زمینۀ دعا و راز و نیاز، آدابی مطرح شده است؛ ولی همۀ این أمور بهانه ای برای برقراری و همنشینی با خدای متعال است. در این زمینه ما مأمور به وظیفه ایم و با اعتمادی که به خدای متعال داریم، نتیجه را به او واگذار می کنیم.
نکات پایانی:
1. بايد دانست كه همين اندازه كه بشر گاه در اثر بلايا و مصيبت‌ها توفيق مي‌يابد كه از عمق وجود خود با خداوند عالم راز و نياز و مناجات نمايد، نعمت بزرگي است كه از لطف خدا بر بندگانش ناشي مي‌شود و چه بسا اين مشكل كه شما در آن گرفتار هستيد حكمتش اين است كه خداوند مهربان مي‌خواهد نام شما هم در ميان نام بندگان مناجاتي‌اش ثبت گردد كه افتخاری بزرگ است که نصیب هر کسی نمی شود.
وقتی از این مشکل جدا شوید، آن موقع متوجه خواهید شد که در هنگام مشکل، مناجات با او چه طعمی داشته است.
ضمنا، برخی از مشکلات از دیدگاه و عملکرد نادرست خودمان ناشی می شود، که در این صورت باید مقدمات اشتباه را از بین برد تا مشکل حل شود. در این گونه فضا باید در صدد رفع مشکل بربیاییم، نه اینکه فقط دست بر دعا برده و منتظر معجزه باشیم. در صورت امکان در نامۀ بعدی مشکلتان را بیان کنید تا بهتر راهنمایی کنیم.
البته گاهی مشکل ایجاد شده از خودمان نیست و دلایل دیگری در این مسئله، دخالت داشته است؛ ولی در همین صورت هم همیشه با دعا مشکل رفع نمی شود. امکان دارد با بیان مشکلتان به مشاوران دلسوز مشکلات شما رفع شود.
2. راز عدم استجابت دعا: با تمام مقدمات و نکاتی که در نامه بدان اشاره شد، از این نکته نباید غفلت ورزید که؛ گاهی با وجود تمام شرایط دعا، دعا مستجاب نمی‏شود، چون به مصلحت ما نیست، یعنی چیزی را طلب می‏كنیم كه به سود ما نیست، اگر چه به نظرناقص خودمان به نفع ما است و چون خدای عزوجل ارحم الراحمین است(4) و به بندگانش لطف دارد، قطعا مصلحت بنده اش را می خواهد و لذا اگر در حالی که مطلب درخواستی به مصلحت سؤال کننده نباشد، به اجابت برسد، قطعا قبیح است و خدای سبحان از هر قبیحی منزه است یا اینکه ممکن است مطلب درخواستی غیر ممکن باشد یا دارای مفسده ای - چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت - برای درخواست کننده باشد. قرآن کریم در این مورد می فرماید: "وَ یَدْعُ الْانسَانُ بِالشرَِّّ دُعَاءَهُ بِالخَْیرِْ وَ کاَنَ الْانسَانُ عجَُولًا."(5) انسان (بر اثر شتابزدگی)، بدیها را طلب می‏کند آن گونه که نیکیها را می‏طلبد و انسان، همیشه عجول بوده است! و نیز می فرماید:" وَ عَسیَ أَن تَکْرَهُواْ شَیًْا وَ هُوَ خَیرٌْ لَّکُمْ وَ عَسیَ أَن تُحِبُّوا شَیًْا وَ هُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ".(6) چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا می‏داند، و شما نمی‏دانید.
گاهی دعا مستجاب می‏شود، ولی از روی مصالحی تحقق عملی آن به تأخیر می‏افتد، در روایت است خداوند وقتی بنده‏ای را دوست داشته باشد، اجابت دعای او را به تأخیر می‏اندازد تا بنده‏اش با او راز گوید، از این رو مؤمنان ثابت قدم هیچ گاه از تكرار دعا مأیوس نمی‏شوند.(7)
منابعی برای مطالعه بیشتر:
1. دعا شناسی، محمد سبحانی نیا، نشر هستی نما، قم.
2. پرورش در پرتو نیایش، حسنعلی نوری ها، نشر تفکر، قم.

پی نوشت ها:
1. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، قم، 1375ش، ج 2، ص 880، ح 5666.
2. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، قم، 1375ش، ج 2، ص 880، ح 5518.
3. محمد محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، حديث 5583، دار الحديث، 1416ه.ق .
4. اعراف(7) آیه 151.
5. اسراء(17) آیه 11.
6. بقره(2) آیه 216.
7. زمر(39) آیه53.