پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با مركز ملي پاسخگويي به سوالات ديني
الفاظ و واژه ها و نیز کلمات در کلام خدا، هر کدام جایگاه خاص به خود را دارد. این به معنای ظرافت و لطافت ادبیات خاص و منحصر به فرد قرآن است . آن را از این حیث نیز به عنوان معجزه میان ادیبات و لغت دانان مطرح کرده است، با این حال از دید یکسان نگر عموم افراد جامعه و حتی برخی از پژوهشگران عرصه قرآنی، بسیاری از کلمات قرآن که معنایی همسو دارند، هنگام تفسیر در افقی متحد تبیین می شوند. واژگان تعقل و تفکر که از ریشه عقل و فکر می باشد، از این قبیل است.
جدای از تفاوت های قابل اغماضی که بعضی از محققان عرصه پژوهش های قرآنی در کتاب های خود آورده اند که به دو مورد آن اشاره خواهد شد، از دید یکی از پژوهشگران این عرصه، تفاوت خاصی میان عقل و فکر و یا تعقل و تفکر دیده نشده و هر دو به معنای اندیشیدن ذکر شده است.
ایشان در تفسیر "تعقّل" نوشته :تعقل از عقل و به معنای اندیشیدن و دریافتن است (1) . در تفسیر "تفکّر" نیز نوشته است، تفکر مصدر باب تفعل از ریشه فکر و اندیشیدن است.(2)
البته در بعضی دیگر از کتاب های مربوط به واژه شناسی الفاظ قرآنی، بین "تعقل" و "تفکر" تفاوت های مختصری بیان شده است که با این نگاه، فرق میان این دو واژه بهتر معلوم می شود .
در این جا به طور خلاصه مطلبی از دو کتاب که مربوط به تفاوت میان "عقل" و "فکر" است،بیان می شود. با معلوم شدن آن، فرق "تفکر" و "تعقل" نیز روشن خواهد شد. در کتاب قاموس قرآن نوشته شده است:
عقل:
فهم، معرفت، درك. .......است. اگر آيات قرآن را تتبّع(جستجو) كنيم، خواهيم ديد كه عقل در قرآن به معنى فهم و درك و معرفت است.طبرسى نوشته: عقل، فهم، معرفت و لبّ نظير هم اند. راغب نوشته است:
به نيرویي كه آماده قبول علم است، عقل گويند .هم چنين به علمي كه به وسيله آن نيرو به دست آيد.
عقل به معنى اسمى در قرآن نيامده و فقط به صورت فعل مثل عَقَلُوهُ- ... يَعْقِلُونَ- ... تَعْقِلُونَ- ... نَعْقِلُ به كار رفته است. مراد از آن ظاهرا همان نيروى فهم و درك انسانى است.(3)
فكر:
فكر اعمال نظر و تدبّر است براى به دست آوردن واقعيات و عبرت هاى و غيره .در قاموس نوشته شده است: "الفكر: اعمال النّظر فى الشّىء" در مصباح فيومى آمده: الفكر تردّد القلب بالنّظر و التّردد لطلب المعانى؛ فکر اعمال نظر در مورد چیزی است و یا به معنای تردد قلب برای جستجو و یافتن معانی است.(4)
در کتاب تحقیق در کلمات قرآن در مورد "عقل" نوشته شده است:
عقل فظهر أنّ العقل و هو قوّة بها يتميّز الخير و الصلاح مادّيا و معنويّا، ثمّ توجب الضبط عن الخلاف و التمايل و في جهة التشخيص: هو أقوى وسيلة في تحصيل السعادة و الوصول الى الكمال، و لا ينفع في فقدانه عبادة و لا زهد و لا رياضة و لا أىّ عمل واقع؛(5)
عقل قوه و نیرویی است که با آن خیر و صلاح مادی و معنوی تشخیص داده می شود. به تعبیر دیگر عقل قوی ترین وسیله ای است برای تحصیل سعادت و رسیدن به کمال به گونه ای که با نبود آن هیچ عبادت و ریاضت و زهدی فایده و منفعت نخواهد داشت.
در مورد "فکر" نوشته شده است :
الفكر: تردّد القلب بالنظر و التدبّر لطلب المعاني.
و التحقيق
الفکر هو تصرّف القلب و تأمّل منه بالنظر الى مقدّمات و دلائل ليهتدى بها الى مجهول مطلوب؛(6)
فکر و تفکر به معنای اعمال نظر و تدبر برای به دست آوردن واقعیات است. فکر همان تصرف عقل و تامل از طرف عقل است که با آن مجهول معلوم شود.
پی نوشت ها :
1. خرمشاهی ، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، انتشارات دوستان، سال 1377 هجری شمسی، چاپ اول، جلد اول، ص 629.
2. همان، ص 797.
3.قرشی ، قاموس قرآن، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، سال 1371هجری شمسی، چاپ ششم، جلد پنجم، صفحه 29 .
4.همان،صفحه 199.
5.مصطفوی ، التحقيق في كلمات القرآن الكريم،تهران، ج8،انتشارات بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 هجری شمسی،جلد هشتم ، صفحه 197.
6.همان، جلد نهم، صفحه 127.
