لطفا در مورد اینکه نظر اسلام (به خصوص در روایات و قرآن و سنت ) در مورد تامین اجتماعی و راهبرد های حمایتی آن توضیح دهید .
در صدر اسلام تأمین اجتماعی ـ به معنای امروزی که بر اساس مقررات خاصی صورت میگیرد ـ وجود نداشت. اما حمایت از قشر آسیبپذیر جامعه و فقرزدایی در صدر اسلام وجود داشته است. این امر در قالبهای مختلف صورت میگرفت، مانند اختصاص دادن مقداری از بیت المال برای پیران. امیرمؤمنان(ع) پیرمرد کار افتادهای را دید که از مردم کمک میخواست. حضرت پرسید «ما هذا؟ فقالوا یا امیرالمؤمنین نصرانیّ، فقال امیرالمؤمنین(ع): «استعملتموه حتی اذا کبُرَ وعجز منعتموه؟ انفقوا علیه من بیت المال»؛(1) این چیست؟ (حضرت از چنین منظرهای ناراحت شده) گفتند فردی نصرانی است. حضرت فرمود: از او کار کشیدید تا پیر و عاجز شد و اکنون او را محروم میکنید؟ از بیت المال به او کمک کنید.
یکی از راههای تأمین اجتماعی برنامهریزی جهت حمایت از محرومان میباشد. این امر هم در زمان رسول خدا و هم در زمان امام علی(ع) به صورت جدی پیگیری و اجرا میگردید. از این رو امام علی(ع) به «مالک اشتر» سفارش نمود که به وضع پابرهنگان و فقیران جامعه رسیدگی نموده و مخارج آنان را تأمین کند:
«خدا را! خدا را! [در پاسداشت] گروههای فرودست و محروم جامعه که هیچ چارهای ندارند: زمینگیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان. در این طبقه محروم، گروهی خویشتنداری میکنند و گروهی دست نیاز به دیگران دراز مینمایند. پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند برای این گروه معیّن فرموده است، یعنی بخشی از بیت المال و بخشی از غلة زمینهای غنیمتی اسلام را در هر شهر به گروههای فرودست اختصاص بده».(2)
توزیع عادلانه ثروت بیتالمال مهمترین عامل تأمین اجتماعی بود که در صدر اسلام رعایت میشد.
امام علی(ع) این امر را رعایت کرد و دیگران را نیز به این کار سفارش نمود.(3) دو زن نزد علی(ع) آمدند و گفتند: ای امیرمؤمنان! ما فقیر و مسکین هستیم. فرمود: «حق شما بر عهدة ما و مسلمانان توانمند واجب شده است. اگر در گفتار خویش راستگو باشید».(4)
بدینسان حضرت فهماند که در حکومت علوی، بیتالمال باید به صورت عادلانه تقسیم شود، زیرا که نتیجه آن فقرزدایی و حمایت از قشر آسیبپذیر جامعه میباشد.
ادای حقوق فقیران و همیاری عمومی روش دیگری است که در اسلام جهت تأمین اجتماعی لحاظ شده است. اسلام ثروتمندان و توانمندان را سفارش کرده است که از محرومان جامعه حمایت کنند. این امر پاداش الهی را در پی دارد.
از سوی دیگر برخی از ثروتمندان هستند که حق مستمندان را ضایع کردهاند. در صورت برابری اجتماعی، فقر از بین میرود. امام علی(ع) فرمود: «خدا روزی فقیران را در اموال توانگران مقرر داشته است، پس هیچ فقیری گرسنه نمیماند مگر آن که توانگری حق او را از وی بازدارد و خداوند توانگران را بدین سبب بازخواست میکند».(5)
سرمایهگذاری و ایجاد اشتغال یکی از دیگر روشهای موفق جهت تأمین اجتماعی میباشد که در اسلام به آن سفارش شده است. بر اساس آموزههای دینی حکومت وظیفه دارد که برای اقشار محروم جامعه ایجاد اشتغال و کار نماید. همین طور ثروتمندان جامعه وظیفه دارند با سرمایهگذاری، زمینة و اشتغال جوانان را فراهم کنند. نتیجة این سیاست هم رونق بخشیدن به فعالیتهای اقتصادی است و هم جوانان جذب بازار کار میشوند. از این رو امام علی(ع) فرمود: «بهترین مالها مالی است که موجب ایجاد کار شود».(6)
در اسلام راهکارهای دیگر مانند موقوفات، کفارات، قرض الحسنه، زکات، خمس، صدقه و نذر نیز پیشبینی شده است که عوامل مؤثر جهت تأمین اجتماعی هستند.
جهت آگاهی بیشتر به کتاب اسلام و تأمین اجتماعی اثر آقای قابل مراجعه نمایید.
پینوشتها:
1ـ دانشنامه امام علی(ع)، ج 7، ص 93؛ وسایل الشیعه، ج 11، ص 49.
2ـ نهج البلاغه، نامه 53.
3ـ دانشنامة امام علی(ع)، ج 7، ص 224.
4- همان.
5- نهج البلاغه، حکمت 328.
5- الحیاة، ج 6، ص 261.