با توجه به مکی و مدنی بودن سوره‌ها قرآن راچه کسى به این ترتیب در آورده است و این ترتیب بر اساس چیست ؟
مدارک متعدد وزیادى این واقعیت را تأیید مى کنند که قرآن ، به صورتى که اکنون در دست مااست ، در عصر پیامبر(ص) و به فرمان او جمع آورى شده است.
على بن ابراهیم قمى از امام صادق(ع) نقل کرده است که رسول خدا به على فرمود: قرآن درقطعات حریر و کاغذ و امثال آن پراکنده است ، آن را جمع‌آورى کنید؛ سپس اضافه مى کند: على از آن مجلس برخاست و آن را در پارچهء زردرنگى جمع آورى نمود و سپس بر آن مهر زد(1).
گواه دیگر این که دانشمند معروف اهل تسنن درکتاب از على بن ریاح نقل مى کند که :على بن ابیطالب وابى بن کعب ، قرآن رادر زمان رسول خدا جمع آورى کردند.
سومین شاهد جمله‌اى است که نویسندهء معروف اهل سنت درکتابش از زیدبن ثابت آورده است که
مى‌گوید: ما در خدمت پیامبر قرآن را از قطعات پراکنده جمع آورى مى کردیم وهر کدام را طبق راهنمایى پیامبر در محل مناسب خود قرار مى دادیم ، ولى با این حال این نوشته‌هامتفرق بود، پیامبر به على دستور داد که آن را یک جا جمع کند و ما را از ضایع ساختن آن برحذر مى داشت .
سید مرتضى دانشمند بزرگ شیعه مى گوید: قرآن در زمان رسول‌الله به همین صورت کنونى جمع آورى شده بود(2). طبرانى وابن عساکر از چنین نقل مى کنند که شش نفراز انصار، قرآن را در عصر پیامبرجمع آورى کردند.(3)
نیز همو نقل مى کند که از انس بن مالک پرسیدم : چه کسى قرآن را در عصر پیامبر جمع آورى کرد؟گفت : چهار نفر که همه از انصار بودند : 1 ابى بن کعب ؛2 معاذ؛3 زیدبن ثابت ؛ 4ابوزید. امادر مورد ترتیب سوره‌هاى قرآن براساس مکى و مدنى بودن، قرآن پژوهان اعم از اهل سنت یا شیعه براى شناخت سوره‌ها و آیات مکى ومدنى ، سه قاعده یامعیار را ذکر کرده‌اند:
أ) قاعده همگانى یعنى آنچه درمکه وپیرامون آن نازل شده ، مکى است و آن چه درمدینه و پیرامون آن نازل شده مدنى است .
ب ) قاعدهء ناظر به انسان‌ها باشد، یعنى آن چه مربوط به اهل مکه باشد غالباً با «یا أیّها الناس» بوده ومکى است و آن چه خطاب به اهل مدینه باشد غالباً باخطاب مدنى « یا أیها الذین آمنوا» است .
ج ) قاعده زمانى (که محققان آن را جامع و مانع تر شمرده‌اند) این است که آیات و سوره‌هایى که پیش ازهجرت نازل شده ، مکى است و آیات و سوره‌هایى که پس از هجرت فرود آمده ، مدنى است ؛ چه در مکه نازل شده باشد و چه در مدینه یادر سفرها و غزوات . البته بعضى دیگر از علما معیارهاى دیگرى را وضع کرده‌اند.(4)
در قرآن مجید این مسئله اجماعى است که پیامبر آن را به این ترتیب در آورده است ، اما درمورد ترتیب سوره‌هاى قرآن کریم ، اختلاف وجود دارد(5).بعضى مى گویند: ترتیب سوره‌هاى قرآن اجتهادى است ؛ به این معنا که صحابه پیامبر به هنگام جمع آورى قرآن ، مطابق ذوق و سلیقه شخصى خود، ترتیب موجود رادر سوره‌هاى قرآن به وجود آورده‌اند. دلیل اجتهادى بودن ترتیب سوره‌هاى قرآن، اختلاف مصاحف صحابه مى باشد، چون این مصاحف از نظر ترتیب سوره‌ها متفاوت هستند. برخى صحابه سوره‌ها و آیات قرآن رابر حسب نزول آنهامرتب ساختند؛ مانند مصحف على (ع)که در آن سوره‌هاى مکى پیش از سوره‌هاى مدنى قرار دارد، در حالى که مصحف عبدالله بن مسعود از نظر ترتیب سوره‌ها کاملابا ترتیب مصحف على متفاوت است .
در مقابل این نظریه ، بعضى بر این عقیده اند که ترتیب سوره‌هاى قرآن ، توقیفى است ؛به این معنا که صحابه پیامبر هنگام جمع آورى قرآن طبق اشاره پیامبر سوره‌هاى قرآن را مرتب مى کردند. یکى از ادله توقیفى بودن ترتیب موجود در سوره‌هاى قرآن، روایتى است که از ابى بن کعب نقل شده است که: رسول خدا مرا احضار کرد و فرمود: جبرئیل مرا مأمور ساخت که به تو درود و تهنیت گفته و قرآن را بر تو بخوانم ، ابى عرض کرد: پدر ومادرم فداى تو باد، مرا به ثواب وفضیلت قرآن آگاه فرما. رسول خدا ثواب قرائت سوره‌ها را از سوره آغاز و به ترتیب تا آخرین سوره (الناس ) بیان فرمود.(6)
پی‌نوشت‌ها:
1. تفسیر نمونه ، ج 1، ص 9- 8 به نقل از تاریخ القرآن ، ابوعبدالله زنجانى ، ص 44.
2.همان، به نقل از مجمع البیان ، ج اوّل ، ص 15
3 . همان ، ص 10 به نقل از منتخب کنزالعمال، ج 2، ص 52
4. بهاءالدین خرمشاهى ، قرآن کریم ترجمه و واژه‌نامه‌ها، ص 660- 659؛ تاریخ قرآن ، رامیاد، ص 603- 601.
5. سید محمدباقر حجتى ، تاریخ قرآن کریم ، ص 86- 85؛ سفینة البحار، ج 2، ص 421، به نقل از تاریخ قرآن و مجمع البیان ، ج 10، ص 305
6. پژوهشى در تاریخ قرآن کریم ، ص 89؛ ص 67- 64
