حکم مرتد چیست؟

در فقه اسلامى مرتد دو نوع است و هر يك احكامى جداگانه دارد:
الف. مرتد فطرى: كسى است كه پدر و مادر يا یکی از آن دو هنگام انعقاد نطفه وى مسلمان بوده، بعد از بلوغ، آيين اسلام را پذيرفته و سپس به كفر روى آورده است؛ مانند سلمان رشدى كه مسلمان زاده بوده و بعد كافر شده است.
ب.مرتد ملى: كسى است كه پدر و مادرش هنگام انعقاد نطفه وى كافر بوده‏اند؛ بعد از بلوغ، اظهار كفر كرده، سپس مسلمان شده و بعد از آن به كفر باز گشته است.
اگر مرتد فطرى مرد باشد، به اعدام محكوم است و توبه‏اش، از جهت ظاهرى، پذيرفته نمى‏شود. يعنى اگر با اعتقاد و باور قلبى توبه كند، خداى متعال مى‏پذيرد و نماز و عبادتش صحيح است؛ اما بر جريان حكم اعدامش تأثير ندارد.
اگر مرتد ملى توبه كند، پذيرفته مى‏شود؛ حتى قبل از جريان هر گونه حكمى، نخست وى را به توبه و بازگشت به اسلام دعوت مى‏كنند اگر در اين مدت توبه كرد، آزاد مى‏شود؛ وگرنه به اعدام محكوم مى‏گردد.
البته زن مرتد، از هر نوع كه باشد كشته نمى‏شود. او را به توبه فرا مى‏خوانند، چنانچه توبه كرد، آزادش مى‏كنند؛ و الا در زندان باقى مى‏ماند و در تنگناى معيشتى قرار مى‏گيرد تا توبه كند.(1)
اما براي فهم درباره فلسفه اين حكم، باید خاستگاه وضع این حکم از دیدگاه قرآن بررسی شود. قرآن نقل می نماید:
"جمعی از اهل کتاب (یهود) گفتند (بروید ظاهراً) به آنچه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ایمان بیاورید، و در پایان روز کافر شوید و (باز گردید) شاید آن‏ها (از دین خود) باز گردند".(2)
دوازده نفر از دانشمندان یهود خیبر و نقاط دیگر، نقشه‏ای ماهرانه برای متزلزل ساختن باور و ایمان بعضی از مؤمنان طرح نموده و با یکدیگر تبانی کردند که صبحگاهان خدمت پیامبر برسند و در ظاهر ایمان بیاورند، ولی در آخر روز از آیین برگردند. هنگامی که از علت کارشان سؤال شد بگویند: ما صفات محمّد را از نزدیک مشاهده کردیم و هنگامی که به کتب دینی خود مراجعه نموده یا با دانشمندان دینی خود مشورت کردیم، دیدیم صفات و روش او با آنچه در کتب ما است، همخوانی نمی کند و از این رو برگشتیم. این موضوع سبب می شود که عده‏ای بگویند این‏ها که به کتب آسمانی از ما آگاه ترند، لابد آنچه را گفته‏اند راست می گویند و به این وسیله ایمان مسلمانان متزلزل می گردد.(3)
مکر و نیرنگ کفار به وسیله خداوند آشکار گردید و خدا حدّ ارتداد را وضع نمود. این ترفند مختص زمان رسول خدا نمی باشد، بلکه در همه زمان‏ها امکان اجرای آن وجود دارد.
اسلام با وضع چنین حکمی جلوی مفاسد احتمالی را (که برخی نیز به وقوع پیوسته) گرفته است که در زیر به نمونه هایی از این مفاسد اشاره می کنیم:
1- همه مسلمانان از نظر اعتقاد و ایمان درونی در سطح بالا نیستند، بلکه برخی افراد در ایمانشان سست هستند. این گونه تبلیغات، افراد سست ایمان را تحت تأثیر قرار می دهد و آن‏ها را از مسیر حق باز می دارد. حدّ و حکم شرعی ارتداد می تواند افراد را از انحراف باز دارد.
2- اگر اسلام جلوی این روند را نمی گرفت، نوعی جنگ روانی علیه دین صورت می گرفت. کفار با تبلیغات شدید علیه اسلام، علاوه بر این که مسلمانان را دلسرد می کردند، باعث دلسرد شدن افرادی که گرایش به اسلام داشتند می شدند.
3- مهم‏ترین مسئله ارتداد، پیامدهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن است.
در جامعه اسلامی که احکام و قوانین اسلام پایه رفتارهای فردی و اجتماعی و روابط خانوادگی و... می باشد ، نیز تعیین کننده رفتار انسان‏ها با یکدیگر و ارزش‏های اخلاقی جامعه است، هر گونه اختلالی در ایمان و اعتقاد انسان‏ها با توجه به همسنگ نبودن آگاهی‏ها، در رفتار و بینش افراد جامعه تأثیر گذاشته، پای بندی به احکام و قوانین دینی و اجتماعی را سست می کند ، نیز ارکان جامعه را مورد تهدید جدّی قرار می دهد.
همچنین گسترش افکار انحرافی در جامعه که توسط افراد مرتد ایجاد می شود، نیروی مسلمانان را از جهت کمّی و کیفی مورد تهدید قرار می دهد، از این جهت هر گونه برنامه ریزی بر اساس نیروهای اسلامی در جامعه، غیر ممکن خواهد بود.
با توجه به موارد برشمرده مشخّص می شود حکم ارتداد، یک حکم اجتماعی و سیاسی است، هم چنین آنچه در روایات در مورد حکم ارتداد بیان شده، در زمانی است که انکار دین اسلام "جاحدانه " و مغرضانه باشد، یعنی شخصی به رغم حقانیّت دین اسلام، به جهت انگیزه‏های نادرست، از دین اسلام خارج شده و در مقابل آن موضع‏گیری نماید؛
بنابراین اگر کسی دین دیگری غیر از اسلام را (آن هم پس از بررسی و به دور از هر گونه پیش داوری و مشکلات دیگر) انتخاب نماید، این عقیده برای او محترم است. تا زمانی که به صورت موضع‏گیری در مقابل اسلام در نیاید، یا به صورت سخنرانی و تحریک دیگران در مقابل اسلام جبهه گیری نکند و کسی هم مزاحم او نمی شود.
به علاوه حکم ارتداد در ادیان آسمانی دیگر نیز بیان شده و طبیعی است که هر دینی برای پاسداری از کیان خود، راهکارهایی را برای وحدت پیروانش اندیشیده باشد.همان گونه که دین یهود در زمان خود اجازه ارتداد نمی‏داد . با مرتدان شدّت برخورد می‏کرد،(4) نیز در زمان حقانیت دین حضرت عیسی(ع) قانون ارتداد وجود داشت.(5)
بنابراین احکام سختگیرانه اسلام نوعی رفتار پیشگیرانه است تا افراد به مجرد احساس برخی دشواری ها در رفتارهای دینی یا ایجاد پاره ای شبهات اظهار برگشت از اسلام نکرده، خود و جامعه را دچار مشکل و انحراف ننمایند. برخورد اسلام با فرد مرتد در تحت ضوابط و شرایط خاصی است. همه مرتدها هم مجازات اعدام نخواهند داشت، بلکه تنها کسانی که به عنوان مقابله گر با اسلام شناخته شوند.
اما در مورد ارتودكس اسلامي بايد گفت:Orthodox صفتی مركب از پیشوند orthos به معنای درست و واژه یونانی doxo به‌معنای عقیده است. هنگامی كه این واژه صفتِ رفتار و اعتقاد به معنای رسمی، پذیرفته، عادی و صحیح است و اگر برای توصیف شخص به كار رود به معنای درست آیین و سنتی خواهد بود(6) و ارتودكس اسلامي گرچه با جستجوي به عمل آمده، در منابع مختلف چنین تعبیری يافت نشد اما در عين حال بر فرض استعمال ، مي تواند به معناي مسلماني باشد كه اصول و باورهاي خاص خود را صحيح و منطبق بر مبانی اصیل دانسته و ديگران را در اين اعتقادات، خطاكار و منحرف از اصول و مبانی عتیق اسلامی بداند.
پى‏نوشت‏ها:
1. ر.ك طاهرى، حبيب الله‌،حقوق مدنى،چ دفتر انتشارات اسلامي، قم 1418 ه ق، ج 1، ص 107.
2. آل عمران (3) آیه 73.
3. مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، چ دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374 ه ش، ج 2، ص 466.
4. کتاب مقدس، تورات، سفر تثنیه، فصل 13.
5. عهد جدید (انجیل)، نامه‏ای به مسیحیان عبرانی، بند 10.
6. بخشنده، حمید، مسیحیت شرقی، كلیساها، آموزه‌ها و آیین‌های مقدس، فصلنامه هفت آسمان 25، بهار 1384، ص100.