خداوند حکيم، نظام هستي را بر پايه اسباب و مسببات قرار داده ؛ يعني براي پيدايش هر پديده اي علتي خاص و براي حل هر مشکلي و زسیدن به هر هدفی و مقصدی راهکارهاي ويژه اي تعيين نموده است.
از يک سو به انسان «عقل و انديشه » عنايت کرده تا با کمک آن و مشورت با ديگران راه حل مشکلات را بيابد. افق آينده زندگي خويش را ببيند. بر آن اساس برنامه ريزي کند و به هدف برسد. بر این اساس است که قرآن می فرماید :و ان لیس للانسان الا ما سعی (1) دقت نمایید نفرمود: لیس للمؤمن بلکه فرمود: للانسان یعنی بهره و دستآوردی برای انسان نیست مگر به اندازه ای که سعی و تلاش مبذول می دارد. بر اساس این اصل همه انسان ها خواه مؤمن باشند و تکیه گاه خود را خدا قرار دهند و به او توکل می کنند یا توجهی به آن نکنند به میزان سعی و تلاش خود بهره می برند. اما تفاوتی وجود دارد بین کسانی که در عین به کار گیری سعی و تلاش به خدا توکل دارند و کسانی که توکل ندارند. در ذیل به برخی از تفاوت های آن دو حالت و فواید توکل اشاره می کنیم.
توکل به خدا باعث این امور می شود:
1- تقویت ارده و عزم و انگیزه
2- احساس قدرت و داشتن پشتیبانی قوی
3- نترسیدن و استیحاش نداشتن از غربت و تنهایی
4- داشتن همت عالی وآسان گشتن مشکلات
5- احساس پوچی ، یأس و نا امیدی نکردن به خاطرامیدواری به امدادهای غیبی.
مرحوم استاد علامه طباطبايي(ره) مي فرمايد:"حقيقت مطلب اين است كه نفوذ اراده و رسيدن به مقصود در عالَم ماده،نيازمند به يك سلسله اسباب و عوامل طبيعي و روحي و نفساني است. هنگامي كه انسان وارد ميدان عمل مي شود و كليه عوامل طبيعي مورد نياز را آماده مي كند، در چنين وضعي اگر انسان بر خدا توكل داشته باشد، اراده اش قوي و عزمش راسخ مي گردد و موانع و مزاحمات روحي در برابر آن خنثي خواهد شد، زيرا انسان در مقام توكل با خداوندي كه همه چيز در يَد (دست) قدرت او است، پيوند مي خورد. با چنين پيوندي ديگر جايي براي نگراني و تشويش خاطر باقي نمي ماند و با قاطعيت با موانع دست و پنجه نرم مي كند تا به مقصود برسد. علاوه بر اين نكته ديگري كه در مورد توكّل موجود است، بُعد غيبي آن است؛ يعني خدا شخص متوكل را با امدادهاي غيبي مدد مي رساند و آيه شريفه"من يتوكّل علي الله فهو حسبه؛ هر كس بر خدا توكل كند خدا او را كفايت مي كند" چنين امدادهاي غيبي را نويد مي دهد.(2)
از روايات نيز اين معنا استفاده مي شود مثلاً اميرالمؤمنين(ع) فرمود:"من توكّل علي الله ذلّت له الصعاب و تسهّلت عليه الاءسباب و تبوّء الخفض والكرامة؛(3) هر كس بر خدا توكل كند، سختي ها براي او نرم و آسان مي گردد و اسباب و وسيله ها برايش فراهم مي شود و در راحتی و وسعت و كرامت جاي مي گيرد".
از ديگر آثار توكل، قوّت و شجاعت است. پيامبر(ص) فرمود: "من أحبّ أن يكون أقوي الناس فليتوكّل علي الله (4)؛ كسي كه دوست دارد قوي ترين مردم باشد، بايد بر خدا توكل كند".
همّت عالي نيز يكي از آثار توكل است. امام جواد(ع) فرمود:"الثقة بالله تعالي ثمن لكل غال و سلّمٌ إلي كلّ عال(5) اعتماد به خدا بهاي هر چيز گرانبها و نردباني به سوي همه بلندي ها است". روانپزشک مشهور غربی جناب آقای جان براد شاو معتقد است که یکی از روش هایی که انسان می تواند توانمندی های درونی خود را کشف کند و به خویشتن خویش برگردد،داشتن تکیه گاه امنیتی قوی است(6). او تجربه ای را ذکر می کند و می گوید: « یادم می آید به محض این که فهمیدم تنها هستم به وحشت افتادم» (7) او عقیده دارد که علت احساس غربت و تنهایی و احساس پوچی انسان امروزی دور شدن او از خدا و اعتماد و توکل نداشتن به او است. « یکی از بزرگترین صدماتی که در دوران کودکی و در دوران بلوغ به ما وارد شده ، احساس نوعی تنهایی دردناک است - او سپس علتش را در این می داند که - ما اسیر ظاهریم ، توجهی به «اصل»- خدا- نداریم. عدم توجه به اصل به معنای بی توجهی به معنویات است. »(8)و در مورد علت پیدایش احساس پوچی و نا امیدی می گوید : هر اندازه هم که به طور کامل به رؤیاها و آروزهای دنیایی خود را تحقق بخشیم، حتی وقتی به آن جایی که آرزو داشتیم برسیم، همواره نومیدی را تجربه می کنیم تا جایی که همانند دانته، شکسپیر و موتسارت می گوییم: « همه اش همین بود» !؟من معتقدم که این حس نومیدی به این دلیل در ما ایجاد می شود که ما همگی جایگاه دیگری تعلق داریم... معتقدم که همه ما از خداوندیم و به او تعلق داریم.(9)
پي‌نوشت‌ها:
1. نجم (53) آیه 39.
2. الميزان، ج 4، ص 67.
3. غررالحكم و دررالکلم، عبد الواحد بن محمد تمیمی آمدی، ص 197، انتشارات دفتر تبلیغات، قم سال انتشار 1366 شمسی.
4. مستدرک الوسایل ،محدث نوری، ج 11، ص 216، چاپ مؤسسه آل البیت ،قم ،سال انتشار 1408 ه ق.
5. بحار الانوار، علامه مجلسی، ج1 ، ص218، مؤسسه الوفاء بیروت - لبنان ، سال انتشار 1404 ه ق.
6. جان برادشاو، خود شناسی به کمک احیاء رشد و بالندگی، ترجمه دکتر داود محب علی ،ص 337،انتشارات علمی - تهران، چاپ اول سال 1373 با تلخیص.
7. همان، ص452.
8. همان، ص 474.
9. همان، ص 504.
