این مسئله ای است که از دیرباز موضوع بحث و گفتوگوى عالمان و اندیشمندان بوده است.
یک. چیستى مصحف کلمه «مُصْحَف»
اکنون بیش تر به معناى «قرآن» به کار مىرود. اما در لغت به معناى مجموعه برگههایى است که میان دو جلد جمع آورى شده است و امروزه «کتاب» خوانده مىشود.(1) بنابراین، منظور از «مصحف فاطمه (س)، کتاب فاطمه (س) است که در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون «ابىبن کعب» وجود کتابى نزد حضرت (س) را تأیید کردهاند.(2)
بدین ترتیب سخن کسانى مانند «ایجى» در مواقف و «جرجانى» در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب «امام صادق (ع)» که مدعى شدهاند شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه (س) که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد، نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقت در معناى مصحف ریشه دارد.(3)
مصحف فاطمه و محتواى آن
درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى روایات فراوان یافت مىشود. در این احادیث محتوا حجم، زمان نگارش، کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى اختلافاتى میان این روایات مشاهده شود اما با کمى دقت توجیه مىگردد(4) بعضى از روایات مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانستهاند.(5) بر اساس شمارى از احادیث در این کتاب مطالبى چون وصیت حضرت فاطمه (س)(6) مصیبتهاى فرزندان حضرت (س) در طول زمان(7)، پیشگویى حوادث آینده(8) و تمام پادشاهانى که بر زمین حکم خواهند(9) راند، نوشته شده است.
دستهاى از روایات نیز از اشتمال این مصحف بر تمام احکام حلال و حرام حتى حکم عملى که موجب نصف شلاق مىشود(10)، سخن به میان آوردهاند.(11) بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق (ع) حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى کرده و گفتارش را به مصحف حضرت زهرا (س) مستند دانسته است.(12)
این روایات با هم ناسازگار نیستند زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف وجود داشته باشد و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان کرده است.
دو. زمان و کیفیت نگارش
مهمترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن است که ارتباط حضرت زهرا (س) با جبرئیل و دیگر فرشتگان الهى در همین جا مطرح مىگردد.
در چند روایت، کیفیت نگارش آن بدین صورت مطرح شده است: پیامبراکرم (ص) مطالب را املا مىکرد و حضرت على (ع) مىنوشت.(13)
پس درباره سبب علت انتساب مصحف به حضرت فاطمه (س) مىتوان گفت، آن کتاب نزد حضرت زهرا (س) نگهدارى مىشد یا حضرت واسطه رسیدن بعضى از مطالب به دست حضرت على (ع) بوده است.
برخى از روایات نیز مصحف را رهاورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا (س) دانستهاند.(14) بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم (ص) خداوند فرشتهاى را نزد حضرت زهرا (س) مىفرستاد تا در غم پدر دلدارى اش دهد، وى را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفتوگو بنشیند. حضرت فاطمه (س) سخنان فرشته را به حضرت على (ع) منتقل کرد و
حضرت (ع) آن ها را به نگارش در آورد.(15) روایتى این فرشته را جبرئیل (ع) معرفى کرده است.(16)
میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد. زیرا مىتوان گفت خداوند به وسیله فرشتهاى از فرشتگان خود به نام جبرئیل (س) با حضرت (س) سخن گفته است.(17)(18)
به نظر مىرسد در توجیه این ناسازگارى باید گفت، فاطمه زهرا (س) یک مصحف داشت. بخشى از این کتاب را به مطالب دریافتى از پدرش اختصاص داده بود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل (س).
سه. امکان نزول جبرئیل بر فاطمه (س)
اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اکرم (ص) است . مسلمانان معتقدیم پیامبر اکرم (ص) خاتم انبیا بوده، بعد از وفات حضرت (ص) ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. بنابراین، چگونه فرشته بر حضرت زهرا (س) نازل مىشد و با آن بزرگوار گفت و گو مىکرد؟
طبق آیات قرآنى، نزول فرشته الهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران از طریق فرشتگان و وحى امکانپذیر است ،چنان که آیات بسیار از ارتباط فرشته با حضرت مریم (س) سخن مىگوید.(19) خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى (ع) را وحى مىخواند.(20) وقتى امکان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى (ع) و حضرت مریم (س) پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا (س) که از سوى پیامبر اکرم (ص) سرور همه زنان در همه زمانها معرفى شده، به طریق اولى پذیرفتنى مىنماید. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم (ص) قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است ،نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم (ع) و خداوند وجود دارد.(21) در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شدهاند. «محدّث» یعنى کسى که با فرشتگان الهى نوعى ارتباط دارد و از آن ها حدیث دریافت مىکند.(22)
چهار. مصحف نزد چه کسى است؟
روایات شیعه نشان مىدهد این مصحف در زمانهاى مختلف نزد امامان معصوم (ع) بوده، از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسى بدان دسترسى نداشته است. بر اساس این روایات، امامان با استفاده از آن حوادثى را پیشگویى و احکامى را بیان کردهاند.(23)
تذکر کتابهایى که اخیراً با عنوان «صحیفة الزهرا علیها السلام» منتشر شده،(24) با «مصحف فاطمه (س)» تفاوت دارد زیرا در این کتابها عمدتاً دعاهاى منسوب به حضرت (س) به چشم مىخورد، نه آنچه روایات درباره مصحف فاطمه گفتهاند. برای اطلاع بیش تر به کتاب مصحف فاطمی،نوشته عبدالله امینی پور،نشر دلیل ما قم مراجعه کنید.
پىنوشت ها:
1. حسینى جلالى، سید محمدرضا، تدوین السنة الشریفه، ص 67.
2. عبود، اسعد، صحیفة الزهرا) س (، ص 85- 65.
3. معروف الحسنى، سید هاشم، سیرة الائمة الاثنى عشر، ج 1، ص 98 و 99.
4. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 26، ص 84- 83.
5. همان، ص 38 و 93.
6. همان، ص 34.
7. همان، ص 14.
8. همان، ص 44.
9. حسینى جلالى، سیدمحمدرضا، تدوین السنة الشریفه، ص 77.
10. بحارالانوار، ص 73.
11. همان.
12. بحارالانوار، ص 44.
13. همان، ص 41 و 42 و 94.
14. همان، ص 93.
15. همان، ص 44 و 84.
16. همان، ص 24.
17. البته میان این روایات و روایتهایى که مصحف را املاى رسول خدا مىداند، نوعى ناسازگارى مشاهده مىشود. آن روایات زمان نگارش مصحف را دوران حیات پیامبر مىداند و این روایات بعد از وفات حضرت. براى رفع این ناسازگارى، راههاى گوناگون ارائه شده است:
18. منظور از رسول خدا در روایات دسته اول فرستاده خدا است ،نه پیامبر . بنابراین، مىتوان بر فرشتهاى از فرشتگان الهى نیز منطبق شود.( امین، اعیان الشیعه، ج 1، ص 311.) برخى از دانشمندان در نقد این سخن گفتهاند: این توجیه نیکو مىنماید. اما با موارد استعمال رسول الله ناسازگار است. زیرا رسول الله در متون اسلامى معمولًا به معناى پیامبر خدابه کار مىرود، نه مطلق فرستاده خدا.
مىتوان گفت حضرت فاطمه زهرا دو مصحف داشت. یکى از آن ها رهآورد املاى رسول خدا بود و دیگرى نتیجه سخنان جبرئیل
با آن بانوى بزرگوار. اشکال این توجیه آن است که روایات از یک مصحف سخن گفتهاند، نه دو مصحف.
19. آل عمران (3)، آیات 42 و 43 و 54.
20. قصص (28)، آیه 7.
21. بحارالانوار، ج 26، ص 66 و 79.
22.اعیان الشیعه، ج 1، ص 314 و 513.
23. بحارالانوار، ص 84- 83.
24. مانند عبود، اسعد، صحیفه الزهرا و قیومى اصفهانى، جواد، صحیفه الزهرا.
