پرسشگر گرامی با سلام و سپاس از ارتباطتان با این مرکز منشأ پیدایش غضب چیست؟
هر ناراحتی موجب شعله ور شدن آتش غضب نمی گردد، بلکه خشم آن گاه زبانه می کشد که انسان خود را حریف طرف مقابل و شخص مغضوب ببیند. لااقل خود را با او متساوی و در یک مرتبه احساس کند، امّا اگر از عمل و برخورد فرد قدرتمندی ناراحت گردد، اگر چه غم و حزن در قلب او پدیدار می شود، امّا چون از انتقام ناتوان است،چاره ای ندارد جز این که غضب خود را فرو برد. این خشم به باطن بر می گردد و عقده درونی ایجاد می کند و به کینه تبدیل می شود.(1)
بنابراین چون فرد خشم آلود غالباً خود را در موضع قدرت و برتری و سلطه می بیند، باید با عواملی که باعث شعله‌ور شدن غضب می شود، پنجه درافکند. با عامل آن ها که "حبّ نفس" (خویشتن خواهی) می باشد، یا مال دوستی و جاه طلبی و شهرت خواهی و تکبّر و ... مبارزه کند. روحیه و میانه روی به نفس ببخشد تا "حبّ نفس" وسیلة انسان گردد و او را در جاده "کرامت و عزّت" راه ببرد، نه این که بر آدمی چیره گردد و او را در لجنزار "غرور و خودپسندی" فرو ببرد.
"غضب در وجود انسان مانند سگ شکاری است که نیازمند آموزش دادن است، تا حرکات و سکناتش با اشاره صاحبش صورت گیرد، نه با میل خودش. (2)
عامل دیگری که موجب می شود انسان از نور "انسانیت" خارج گردد و به ظلمت عصبانیت وارد شود، "جهل و حماقت" است. گاهی برخی جاهلان دست به کاری خشن می زنند، پرخاشگری می کنند و کار خود را نوعی شجاعت و شهامت و کمال می دانند. اینان از خود تعریف و توصیف ها می کنند، در حالی که عصبانیت و خشم جاهلان، ناشی از "ضعف نفس" سستی ایمان، سالم نبودن روح و روان آنان و خوف از دست رفتن لذّت ها و موقعیت های آنان است".(3)
عامل سوم: کار زیاد، خستگی، گرسنگی و تشنگی موجب شعله ور شدن عصبانیت می گردد.
درمان عصبانیت:
أ) انسان از راه مراقبت و مواظبت بر احوال خویش نباید بگذارد تنور آتش غضب روشن گردد.
هر کسی از وضع و حالات خویش آگاه است و می داند از چه حرف ها، کارها و برخوردهایی ناراحت و عصبانی می شود. سعی کند در چنین صحنه هایی وارد نشود.
ب) اگر وارد محیط تحریک کننده شد، به مجرد روشن شدن کبریت خشم، از آن محل خارج شود.
پ) اگر نمی تواند از آن محل خارج شود، تغییر وضع دهد، مثلاً اگر نشسته است، بایستد یا بخوابد. اگر ایستاده است بنشیند، یا خود را به کاری مشغول نماید، یا به ذکر خدا بپردازد. شستن سر و صورت با آب سرد موجب فرو نشستن خشم می گردد.
اگر فردی که بر او غضب کرده اید، از خویشاوندان شما باشد، نزدیک او بروید و او را در آغوش بگیرید. امام باقر(ع) می فرماید: "أیّما رجل غضب علی ذی رحمٍ، فلیدن منه فلیمسّه، فانّ الرحم إذا مسّت سکنت؛(4)وقتی دو خویشاوند همدیگر را در آغوش گرفتند، آتش غضب فرو می نشیند".
برای تقویت بردباری باید طبق برنامهای جدی به تقویت اراده خود بپردازید . همواره سعی کنید برخود مسلط باشید. در این‌‌باره راه های مختلفی وجود دارد، ولی مهم آن است که در راه درمان آن کاملاً جدی باشید و آنچه را پیشنهاد میشود، بدون کم ترین کاستی به اجرا گذارید:
1. کاملاً به خود مطمئن باشید که میتوانید روحیه خود را تغییر دهید، ولی برای نتیجه گیری عجول نباشید، بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یک سال بر رفتارهای خود کار کنید. اگر چنین نمودید ،حتماً پس از آن، دگرگونی رفتاری خواهید داشت.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. همواره در هر مسألهای ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را برای پذیرش آن آماده کنید. این مسئله باعث میشود برخوردهای بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خوشنودی نماید. در حالی که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ وضعی برخورد تند نداشته باشید . اگر ناگهان از شما برخورد تندی سر زد، خود را جریمه کنید؛ مثلاً تصمیم بگیرید -یا در صورت امکان نذر کنید - که مثلاً اگر بر سر کسی فریاد زدید، فلان مبلغ صدقه بدهید، یا شب نماز شب بخوانید، و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیی این روش، بسیار بالا است و بسیاری از علمای بزرگ بدین سان تمرین عملی و خودسازی کردهاند.
5. از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردی، شنا، دو و پیادهروی و گردش در طبیعت و... نیز استفاده کنید.
6. در تصمیمگیریها حتیالإمکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. بیش تر با افراد خوش اخلاق معاشرت کنید.
8. از موقعیتهایی که زمینه تندخویی در آن فراوان است، دوری کنید. در موقعیتهایی حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آن جا دیده نمیشود.
9. پیش از هر عملی در مورد پیامد آن تفکّر و اندیشه کنید و آن گاه اقدام نمایید. با تمرین این راهکار و به کارگیری آن در مورد تمام رفتارها، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به برخی رفتارها و حالاتی که از افراد سر می‌زند و شما را عصبانی می‌کند، توجه نکنید، مثلاً اگر کسی با حرف ناروا شما را ناراحت می‌کند، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وی دوری کنید، حتی گوش ندهید یا محیط را ترک کنید و به گفتههای او دقت و توجه نکرده و آن ها را در ذهن خود مرور نکنید.نسبت به دیگر اعمال فیزیکی و رفتارهای پرخاشگرانه و تحریک کننده همین طور واکنش نشان دهید و راه بیتوجهی را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتی، ناپسند بودن، غیرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید. آیات ، روایات و داستانهایی راکه در مورد این نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده است، مطالعه کنید. بعد در مورد آن ها فکر نمایید، حتی در برخی موارد به آثار رفتار تندی که مرتکب آن شدهاید،توجه نمایید و آن عمل و زشتی آن را در ذهن خود مرور و بزرگ معرفی کنید، به گونهای که به خود هشداری از درون دست یابید. آثار فردی و اجتماعی و پیامدهای حیثیتی عمل زشت را در ذهن خود مرور کنید. زشتی آن را برای خود بزرگ جلوه دهید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. از خواندن قرآن و در نوبتهای متعدد در طول 24 ساعت غفلت نورزید، چه قرآن تأثیر زیاد در رسیدن به آرامش درونی دارد. عبادتهای خود مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب به جا آورید که تأثیر بزرگی در رسیدن به اطمینان خاطر دارد.
برای تحصیل خلق و خوی نیکو و علاج بد خلقی، مواردی تذکر داده می شود:
1. توجه به ارزش خوش اخلاقی و آثار نیک آن و همچنین زشتی بداخلاقی و آثار بد آن. برای این منظور یکی از راه های موجود، مطالعه روایات و آیاتی است که در زمینه حسن خلق و سوء خلق وارد شده است. برخی از
روایات به شرح زیر است:
الف) حسن خلق: رسول خدا(ص) فرمود: خداوند هنگامی که ایمان را خلق کرد، آن را به خوش اخلاقی و سخاوت تقویت نمود. همچنین هنگامی که کفر را آفرید، آن را به بد اخلاقی و بخل تقویت نمود. (5)
علی(ع) فرمود: چه بسیار انسان های عزیزی که اخلاق بد ایشان را ذلیل ساخته است. چه بسیار انسان های ذلیلی که با اخلاق خوش به عزت رسیدهاند. (6)
رسول خدا فرمود: اسلام یعنی حسن خلق. (7) امام صادق(ع) فرمود: هیچ زندگیای گواراتر از زندگی همراه با خوش اخلاقی نیست. (8) رسول خدا فرمود: خوش اخلاقی، اولین، سنگینترین، نیکوترین، با فضیلتترین چیزی است که روز قیامت در ترازوی عمل انسان قرار داده میشود. (9) در قرآن کریم آمده است:
وانک لعلی خلق عظیم(10) افتخار پیامبر به عظمت خوش اخلاقی است. رسول خدا فرمود: کامل ترین مردم از حیث ایمان و شبیهترین آنان به من، خوش اخلاق ترین آن ها است. (11) امام صادق(ع) فرمود: حسن خلق روزی را زیاد مینماید، بر عمر انسان میافزاید و گناهان را آب مینماید؛ همان گونه که آفتاب یخ را آب می‌کند. (12)
ب) بد اخلاقی: امام صادق(ع) فرمود: بد اخلاقی عمل و عبادت انسان را باطل مینماید ،همان گونه که سرکه عسل را فاسد می‌کند. (13)علی(ع) فرمود: اخلاق بد، بدترین همنشین انسان است، دوستان انسان را فراری میدهد و چیزی وحشتناک تر از بداخلاقی نیست. (14) رسول خدا فرمود: ممکن است بندهای به خاطر بداخلاقی به پائینترین درکات جهنم سقوط نماید. علی(ع) بداخلاقی روزی انسان را کم مینماید. (15)
2. راه بنیادین تحصیل خوش اخلاقی، توجه به توحید است؛ یعنی توجه به این معنی که تمامی انسان ها مظاهر حق تعالی هستند. هر گونه برخوردی با آن ها، در واقع برخورد با مُظهر و صانع شان محسوب میشود. احترام و مهربانی با هر پدیدهای، در واقع احترام و مهربانی با پدیدآورندهی آن است. ترش روئی و نامهربانی با آن پدیده نیز به پدید آوردندهی آن بر میگردد.
هرگونه معامله با خلق از جهتی معامله و برخورد با خالق آن ها نیز به حساب میآید. هرگز خدا راضی نیست که با بندگان و مظاهرش برخوردی نامناسب و ناشایست شود. گشادهروئی با خلق خدا و تحصیل رضایت مخلوق، موجب کسب رضایت خالق میشود. کسی که از مخلوق تشکر نکند، از خالق تشکر نکرده است. همچنین کسی که نسبت به مخلوقات الهی ترش روئی نماید، این نوع برخورد، به خاطر رابطه بسیار عمیقی که میان خلق و خالق، مَظهر و مُظهر وجود دارد، به خالق و مُظهر آن ها نیز سرایت خواهد نمود.
3-. از راه های تحصیل خوش اخلاقی و رفع بداخلاقی، تمرین عملی خوش اخلاقی هنگام برخورد با دیگران است. هر کس قادر است با یک تصمیم قوی عزم جزم و با رعایت اصل تدریج، به تمرین عملی در این زمینه بپردازد. اگر کسی تصمیم بگیرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافیان تجدید نظر نماید و در این مدت باروئی گشاده، لبی خندان و رابطهای صمیمی برخورد نماید، قطعا نتایج خوبی خواهد گرفت.
4 - شناخت آداب معاشرت از نظر اسلام
. آداب معاشرت از نظر اسلام را میتوان در دو مرحله «اندیشه» و «عمل» خلاصه کرد. مرحله اندیشه به این معناست که مسلمانان باید صفحه ذهن و اندیشه و نیت خود را نه تنها نسبت به برادران دینی خود، بلکه نسبت به تمام انسان ها و بلکه موجودات خدا، نیکو و زیبا گردانند. اندیشه خیرخواهی، نصیبحت، دوستی و سعادت آنها را در سر بپرورانند. از نقشه کشی و توطئه چینی بر ضرر آنان بپرهیزند. امام علی(ع) در این مورد میفرماید: خدا دوست دارد که نیت انسان درباره همنوعانش نیکو و زیبا باشد. (16)
مرحله عمل: اسلام در مرحله عمل برای تنظیم روابط اجتماعی انسان ها آداب و وظایفی قرار داده، پایه آن را بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده است. بسیاری دوست دارند در ارتباط با همنوعان خویش زندگی موفقی داشته باشند، ولی به جهت ناآگاهی از چگونگی معاشرت و آداب آن و نیز رعایت نکردن آن آداب، توانایی برقراری روابط مناسب و اسلامی را از دست میدهند. ناچار منزوی میشوند. بنابراین شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایی ایجاد ارتباط مناسب با قشرهای مختلف جامعه از اهمیت بسیاری برخوردار است.
امیرمؤمنان در یک دستور، خطوط کلی آداب معاشرت در مرحله عمل را چنین بیان می‌کند:
- خویشتن را میان خود و دیگران میزان قرار ده؛ آن چه را برای خود میخواهی، برای دیگران بخواه. آن چه را برای خود خوش نمیداری، برای دیگران نیز خوش مدار.
- به کسی ستم نکن، چنان که دوست نداری به تو ستم شود.
- به دیگران نیکی کن، همانگونه که دوستداری به تو نیکی شود. (17)
پی نوشت ها:
1.سید عبدالله شبر،کتاب الاخلاق، ترجمه محمد رضا جباران، ص 248،انتشارات هجرت قم.
2. همان، ص 33.
3.امام خمینی (ره)، چهل حدیث، ص 142، نقل به مضمون. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
4. همان، ص 140.
5. میزان الحکمه، ج 3، از ص 137 به بعد.
6.همان.
7.همان.
8.همان.
9.همان.
10 . قلم(68) آیه 4.
11. میزان الحکمه، ج 3، از ص 137 به بعد.
12.همان.
13.همان.
14.همان.
15.همان.
16. شرح غرر الحکم، ج 2، ص 667.
17. نهجالبلاغه، نامه 31.
