معتبر بودن کتاب های دینی

پرسشگر گرامی با سلام و سپاس از ارتباطتان با این مرکز
ابتدا باید بگوییم اگر منظور شما این است که چگونه می توان به روایات و احادیث صادره از اولیای دین و نیز نحوه زندگی ایشان که از طرف راویان و ناقلان روایات و احادیث به دست ما رسیده اعتماد کنیم که این بحثی جدا است و به علم درایه و حدیث شناسی و رجال بر می گردد که در آن، هم اعتبار حدیث و هم اعتبار راوی اش مورد بررسی قرار گرفته است. (1)
با این حال بیان این نکته لازم است که حساسیت تلقی و پذیرش روایات صحیح از ناصحیح میان علما در طی قرن ها به صورت سنتی پایدار رایج بوده است به گونه ای که بارها پیش آمده در شهر مقدس قم بعضی از روایتگران حدیث به خاطر نقل روایات ضعیف و بعضا جعلی، از طرف علمای شهر طرد شده و تبعید می شدند (2) و یا اگر نوشته و آثاری بر خلاف معتقدات دینی مردم به بیرون منتشر می شد، در مقابل آن موضعی قاطع می گرفتند و امروزه نیز این سنت نیکو که همان حساسیت شدید علمای دینی در مورد برخورد با مسایل انحرافی است، پایدار و مستمر است. و چنین نیست که به سادگی باور کنیم که در حوزه مسایل دینی وقوع هر اتفاقی ممکن است. طوری که بزرگان دین نیز چون سایر مردم از آن بی خبر باشند. این موضوع نشان می دهد که هر گونه تغییر و تبدیلی که مربوط به آثار در حوزه دینی باشد از رصد حافظان دین که در هر زمانی در عصر غیبت، علمای راستین اند، دور نخواهد ماند و با آن مقابله خواهد شد.
و اگر مقصود این است که چگونه باید به منابع دینی تالیف شده در طول تاریخ اسلام اعتماد کنیم؟ باید بگوییم: این طور نبوده و نیست که برای اعتنا به مطالب یک کتاب و نوشته فقط به شخصیت ذاتی نویسنده اکتفا شود و بس، به طوری که هر مطلبی را نقل بکند بدون چون و چرا باید پذیرفت، بلکه در طول تاریخ تدوین منابع دینی در بین مسلمانان و خصوصا شیعیان، معیار ها و ملاک های خاصی وجود داشته و دارد که نویسنده می بایست بر اساس اصول آن، اقدام به نوشتن مطلب از خودش و یا نقل قولی از دیگران بکند. مثلا اگر نویسنده کتاب های دینی در تالیف مطالب از منابع معتبر و ارجاعات پذیرفته شده و قابل قبولی بهره ببرد می توان با خیال راحت کتابی را به بیرون عرضه می کند پذیرفت. در این باره حتی پا را فراتر گذاشته و می توانیم ادعا کنیم که شخص غیر قابل اعتباری هم اگر در تدوین مطالبش از منابع قوی و مستندی بهره ببرد باز هم می شود از آن تالیف و تدوین استفاده کرد. در عین حال توجه کنیم که در طول تاریخ اسلام مطالب بسیاری تالیف شده است و تنها مقدار بسیار کمی از آن قابلیت ماندگاری پیدا کرده و اکنون در دسترس همگان قرار دارد.
البته این نکته لازم به ذکر است که: نمی توان به جرأت ادعا کرد مطلبی را که از غیر قرآن و نیز معصومان سلام الله علیهم اجمعین نقل می شود، صد در صد بدون نقص و عیب است زیرا که از غیر معصوم احتمال خطا وجود دارد. ولی در تلقی مطالب صادره از نویسندگان عالم در بستر تاریخ اسلامی؛ به طور معمول از مطالبی استقبال می شود که کمترین خطا و نقص در آن وجود دارد.
شایان ذکر است بحث در این باره هم گسترده و هم دارای شاخ و برگ بسیاری است و وجود معیارها می تواند در اعتماد و اعتنای ما از نحوه استفاده از یک کتاب و یا متن دینی در غیر از قرآن و روایات، موثر باشد.
و اما اگر به کتابی و نوشته ای در حوزه دین برخورد کردیم که در مستند سازی مطالبش، از هیچ منبع قابل اعتمادی بهره نبرده است، در این صورت آن مطالب را به کتاب خدا و نیز روایات مستند عرضه می کنیم و اگر دیدیم هیچ تعارضی بین مطالب و قرآن وجود ندارد، آن را می پذیریم و گرنه از آن می گذریم.
با این حال عقل نیز در شاخص قرار گرفتن تشخیص ها، جایگاه رفیعی دارد که بحث در این باره و چگونگی تلفیق همراهی عقل و دین در سیر معرفت شناسی طالبان حق، از حوصله پاسخ خارج است.
پی نوشت ها:
1. برای اطلاع بیش تر از علم رجال و معیارهای اعتبار سندی حدیث، به کتاب های رجال، مثل " قاموس الرجال و تنقیح المقال" و كتاب كليات الرجال آيت الله سبحاني (كه ترجمه هم شده ) و معجم رجال الحدیث آیه الله خویی مراجعه کنید.
2. در این مورد می توانید به سایت های اینترنتی در مورد حدیث و اعتبار آن مراجعه کنید؛ به طور مثال کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه سلام الله علیها مطالب خوبی راجع به "ویژگی ها و مبانی فکری در مکتب حدیثی قم" دارد.