کودکی از حساس ترین و سرنوشت ساز ترین دوره زندگی انسان است. شخصیت انسان و اساس خصوصیت های اخلاقی وی در کودکی پی ریزی می شود. علاقه به یادگیری و انعطاف پذیری در مقابل رفتار پدر و مادر و اطرافیان، ویژة مرحله خردسالی و قبل از قدم گذاشتن به دبستان است. همه معلومات، و ویژگی¬های اخلاقی که در این دوره به دست می¬آید، ریشه دار و محکم در روح کودک باقی می ماند و بنای شخصیت و چارچوب وجودی او را تشکیل می دهد.
بنا بر تحقیقاتی که به وسیله دانشمندان رفتارشناس صورت گرفته است، بیشتر نابسامانی ها و بزهکاری های رفتاری در بزرگسالان، نتیجة تربیت غلط و برخورد ناصحیح در دوران اولیّه رشد و آغاز سال های زندگی است. پایة اصلی شکل گیری شخصیت انسان در هفت سال اوّل زندگی است.(1)
امیرالمؤمنین(ع) به امام حسن(ع) می فرماید: "دل کودک چون زمینی خالی است که هر بذری در آن پاشیده شود، می پذیرد، پس پیش از آن که قلبت سخت و فکرت به امور دیگر مشغول شود، به ادب و تربیت تو مبادرت ورزیدم". (2)
از حکیمی پرسیدند: از چه زمانی تربیت را باید آغاز کرد؟ گفت: از بیست سال قبل از تولد.(3)
تربیت کودک حتی سال ها قبل از تولد طفل آغاز می شود، یعنی والدین بايد پيش از فرزند دار شدن، زمینة رشد و هدایت را در خود ایجاد کنند و برای پدر و مادر شدن خود را آماده نمایند.
افرادی که درون منزل به امور تعبدی و دینی پای بندند، معمولاً دارای فرزندانی چنین خواهند شد. تربیت فرزند به تکرار نصایح و سماجت در موعظه نیست. هیچ چیز به اندازة عمل کارساز نیست. پس باید علت بسیاری از ناهنجاری هایی را که در وجود فرزندان مان است، از رفتار خود بدانیم. اگر پدر می خواهد فرزندش نماز اوّل وقت را غنیمت بشمرد، به حرف و موعظه نیازی نیست. بدون آن که چیزی بگوید، باید برخیزد و با اعتقاد به این کار عبادت کند تا ثمره اش را در وجود فرزند ببیند.
بخشی از مهم ترین وظایف پدر و مادر نسبت به کودکان:
1. احترام به کودک:
رسول اکرم(ص) می فرماید: "اکرموا اولادکم و أحسنوا آدابهم؛ به فرزندان تان احترام بگذاريد و با آداب و روش پسندیده با آن ها معاشرت نمایید".(4)
کودکانی که در دوران قبل از دبستان از امنیت و محبت کافی برخوردار نمی شوند، آسیب هایی بر آن ها وارد می شود که به ندرت در دوره های بعد قابل جبران است.
2. توجه به استقلال طلبی کودکان:
بذر استقلال طلبی از سال های آغازین زندگی کودک شروع به رشد و جوانه زدن می کند . پدر و مادر باید زمینه را برای رشد متعادل این میل فراهم آورند و آزادی های لازم را به او بدهند.
روش های آزادمنشانه به کودکان و نوجوانان حق گزینش می دهد . زمینه را برای خلاقیت و شکوفایی استعدادهای نهفته آنان فراهم می سازد اما کنترل و تذکر بیش از حدّ، اعتماد به نفس کودک و نوجوان را از بین می برد.(5)
3. پرورش شخصیت کودکان:
والدین با روش های مختلف می توانند شخصیت کودکان را پرورش دهند که مهم ترین آن، سلام کردن و هم بازی شدن با آن ها است. رسول اکرم(ص) می فرماید: "من کان له ولدٌ صبا؛ هر که کودکی دارد، بايد زبان کودکی بگشايد ".
دوران مدرسه و اجتماع هم در تربيت فرزند از اهمیت لازم برخوردارند. نیز مواظبت در مدرسه و انتخاب دوستان مناسب و افرادی که صلاحیت اخلاقی بالایی دارند، بر امنیت خاطر می افزاید تا وقتی وارد اجتماع شود، دغدغة خاطری پیش نیاید.
4. اظهار محبّت:
اولین نیاز روانی کودک و نوجوان مهر و محبت و دوست داشتن آن ها است . هر کودک و نوجوانی برای داشتن احساس امنیت ، باید مورد محبت قرار گیرد. ابراز محبت ، موجب دلگرمی و علاقه مندی كودك به والدين و زندگی خواهد شد و رفتار صحیح دینی را مي آموزد.(6)
البته زیاده روی در محبت زیانبار است.
5. جهت دهی مثبت به احساسات:
کم اهمیت جلوه دادن اشتباهات و تقدیر از رفتارها و کارهای پسندیده آنان ، سبب می شود به خود دلگرم شوند و احساس ارزشمندی نمایند.
6. درونی کردن ارزش های دینی و اخلاقی :
آموزش مفاهیم دینی و یافتن بینش صحیح یک چیز است و پذیرش و عمل کردن به آن، چیز دیگر است. در این صورت رفتارهای مذهبی و دینی، ماندنی و پایدار خواهد شد.(7)
برای مطالعه در مورد تربیت فرزند می توانید به کتاب های زیر مراجعه کنید:
1. تربیت کودک در جهان امروز؛ بهشتی، احمد، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1377.
2. حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت(ع)؛ طبسی، محمد جواد، با مقدمه آیت الله معرفت، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.
3. راهنمای پدران و مادران و شیوه های برخورد با کودکان، سادات، محمد علی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372.
4. ریحانة بهشتی یا فرزند صالح.
پی نوشت ها:
1. رضا فرهادیان، والدین و مربیان مسئول، ص 39.
2. نهج البلاغه، نامة 31.
3. دکتر افروز، روان شناسی و تربیت کودکان و نوجوانان ، ص 9.
4. . نهج الفصاحه ، کلمه 451.
5. عبدالعظیم کریمی ، آنچه درباره کودک و نوجوان باید بدانیم ، ج 7، ص 77.
6. همان، ص 76.
7. همان ، ص 87.