فصل هفتم (عزادارى در سیره امامان معصوم‏)

در بخثهاى پیش به برخى از سخنان ائمه معصومین (ع) اشاره شد. در این فصل شایسته است به سیره عملى آنان نیز پرداخته شود. بدون تردید در مصیبتها و بویژه مصیبت امام حسین (ع) شیوه‏هاى امامان معصوم (ع) این بوده که عزادارى و مجالس سوگوارى داشته باشند. در اینجا به نمونه‏هایى از آن اشاره مى‏شود:
1. امام زین العابدین (ع)
بزرگى شخصیت امام سجاد، بلکه سایر امامان (ع) بر کسى پوشیده نیست؛ از این‏رو تمامى مسلمانان رفتار و گفتار آنان را الگو و سرمشق زندگى خویش قرار داده‏اند. یکى از ویژگیهاى امام سجاد (ع) صبر و شکیبایى ایشان در برابر سختى و مصایب بوده است. حادثه جانسوز عاشورا و جریان اسارت آن حضرت در دست دژخیمان پسر ابى‏سفیان و دفاع از آرمانهاى شهداى کربلا در برابر یزید؛ استوارى ایمان و شجاعت آن حضرت را مى‏رساند. ایشان به دیگران نیز توصیه مى‏فرمایند که در برابر ناملایمات زندگى شکیبا و مقاوم باشند؛ «یا بنى اصبر على النوائب». (1) اما با وجوداین شکیبایى، آن حضرت زیاد گریه مى‏کرد به گونه‏اى که ایشان را یکى از بکائون نامیده‏اند. آن حضرت در سجده‏هاى طولانى آن چنان اشک مى‏ریخت که سنگ ریزه‏ها خیس مى‏شد اما این گریه خوف الهى بود. آن حضرت بر مظلومیت پدر بزرگوارش حسین بن على (ع) نیز بسیار گریه مى‏کرد، سالها اشک ریخت و دیگران را نیز تشویق فرمود تا بر حسین بن على بگریند و از اهرم گریه براى افشاى چهره ستمگران اموى استفاده نمایند؛ بدین جهت آن بزرگوار از هر فرصتى براى رسوایى ستمکاران استفاده مى‏کردند. گاهى که نوبت غذا و طعام مى‏رسید، چشمان مبارکشان پر از اشک مى‏شد. روزى یکى از خدمتگزاران آن حضرت عرض کرد: یابن رسول اللّه! آیا هنوز پایان حزن و اندوه شما فرا نرسیده است؟ فرمود: «ویحک! ان یعقوب (ع) کان له اثنى عشر ابناً فغیب اللّه واحداً منهم فابیضت عیناه من الحزن و کان ابنه یوسف حیاً فى الدنیا و انا نظرت الى أبى و أخى و عمى و سبعة عشر من اهل بیتى و قوماً من انصار أبى مصر عین حولى فکیف ینقضى حزنى؟»؛ (2) واى بر تو! یعقوب (ع) داراى دوازده فرزند بود. خداوند یکى از آنان را از جلوى چشمش دور و پنهان نمود - در حالى که - فرزندش حیات داشت، چشمان یعقوب از اندوه سفید شد. اما من در جلو چشمانم شاهد بودم که پدرم، برادرم، عمویم، هفده تن از اهل بیتم و گروهى از یاران پدرم را به قتل رساندند و سرهایشان را از تن جدا کردند. چگونه اندوه من پایان یابد؟ در روایت دیگر فرمود: «کیف لا أبکى و قد منع ابى من الماء کان مطلقاً للسباع و الوحوش»؛ (3) چرا گریه نکنم در صورتى که پدرم را از آبى منع کردند که براى تمام درندگان و حیوانات آزاد بود؟
امام صادق فرمود: «بکى على بن الحسین عشرین سنة و ما وضع بین یدیه طعام الا بکى»؛ (4) امام سجاد (ع) بیست سال گریه کرد و هرگاه در جلو آن حضرت غذایى گذاشته مى‏شد مى‏گریست.
روزى خدمتکار آن حضرت به ایشان گفت: «به فدایت اى پسر رسول خدا! مى‏ترسم که اگر به این صورت گریه را استمرار دهید تلف شوید! فرمود: در پیشگاه خداوند اندوه دارم و مى‏دانم آنچه را تو نمى‏دانى. هرگاه جریان شهادت فرزندان فاطمه (ع) را به یاد مى‏آورم، گریه گلویم را مى‏گیرد به گونه‏اى که نزدیک است گلوگیر شوم».
با فرا رسیدن ماه رمضان، هر افطار آن حضرت به یاد شهداى کربلا و شهادت پدر مى‏افتاد و مى‏فرمود: «واکربلا! واکربلا!» و این جمله را همواره تکرار مى‏کرد که: «کشته شد پسر رسول خدا در حالى که خایف بود! کشته شد پسر رسول خدا در حالى که تشنه بود!». این جمله‏ها را با خود زمزمه مى‏کرد و اشک مى‏ریخت تا این که لباس آن حضرت از اشک خیس مى‏شد. (5)
2. امام باقر (ع)
وضعیت دوران امام باقر (ع) به گونه‏اى بود که جلسات عزا بسیار سخت و دشوار برگزار مى‏شد. بنى‏امیه روشى اتخاذ کرده بود که از هر نوع حرکت و برنامه‏اى که در راستاى بیدارى امت اسلام و افشاگرى چهره ستمگران اموى باشد، جلوگیرى گردد؛ به همین جهت امام باقر (ع) مجالس عزادارى را در خفا و با حضور افراد خاصى برگزار مى‏کردند و از شعراى معروف آن زمان دعوت مى‏نمودند تا اشعارى بسرایند. یکى از آن شاعران کمیت بن زید اسدى (م 126 ه.ق) بود که بیشتر شعرهاى خود را در مدح بنى‏هاشم و یادآورى مصایب آل‏رسول مى‏سرود.
مالک جهنى مى‏گوید امام باقر (ع) درباره روز عاشورا فرمود: «ولیندب الحسین و یبکیه و یأمر من فى داره بالبکاء علیه و یقیم فى داره مصیبته باظهار الجزع علیه و یتلاقون بالبکاء علیه بعضهم فى البیوت و لیعز بعضهم بعضاً بمصاب الحسین فأنا ضامن على اللّه لهم اذا احتملوا ذلک أن یعطیهم ثواب الفى حجة و عمرة و غزوة مع رسول اللّه و الائمة الراشدین.»؛ (6) در روز عاشورا براى امام حسین مجلس عزا برپا نموده و بر مصایب آن حضرت همراه با خانواده بگریید و جزع و ناراحتى خویش را ابراز کنید. ضمن دیدار و ملاقات همدیگر بر آن حضرت گریه کنید و یگدیگر را تعزیت دهید و بگویید: «اعظم اللّه اجورنا بمصابنإ؛ححّّ بالحسین (ع) و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدى من آل محمد(ص)». هر کس این عمل را انجام دهد، براى او در نزد خدا ثواب دو هزار حج و عمره و جهاد در رکاب رسول خدا (ص) و امامان راشدین را ضمانت مى‏کنم.
در یکى از مجالس عزا با حضور امام باقر (ع)، کمیت شعر مى‏خواند، وقتى به اینجا رسید که: «و قتیل بالطف غودر منهم بین غوغاء أمة و طعام»، امام باقر (ع) گریه زیادى کرد فرمود: «لو کان عندنا مال لاعطیناک و لکن لک ما قال الرسول (ص) لحسان ثابت، لازلت مؤیداً بروح القدس ما ذببت عنا اهل البیت»؛ (7) اگر سرمایه‏اى داشتیم در پاداش این شعر کمیت به او مى‏بخشیدیم اما جزاى تو همان دعایى است که رسول خدا (ص) درباره حسان بن ثابت شاعر معروف صدر اسلام فرمودند که همواره به خاطر دفاع از ما اهل بیت مورد تأییدات فرشته روح‏القدس خواهى بود.
شیخ طوسى مى‏گوید امام باقر (ع) وظیفه ما را در روز عاشورا چنین بیان مى‏فرماید: «ان البعید یؤمى الیه بالسلام و یجتهد فى الدعا على قاتله و یصلى من بعده رکعتین قال ذلک فى صدر النهار قبل ان تزول الشمس ثم لیندب الحسین و لیبکه و یأمر من داره ممن لا یتبعه بالبکاء علیه و یقیم فى داره المصیبة باظهار الجزع علیه»؛ (8) کسى که در راهى دور قرار دارد،- جهت زیارت - کافى است که به سوى کربلا اشاره نماید و سلام و درود بفرستد و در دعا و نفرین کشندگان شهداى کربلا بکوشد، آنگاه دو رکعت نماز بپا دارد باید این اعمال را پیش از زوال خورشید انجام دهد و پس از آن اهل خانه را جمع کند و مجلس عزا برگزار نماید و بر آن حضرت همگى بگریند.
3. امام صادق (ع)
ابو بصیر از یاران خاص امام صادق (ع) مى‏گوید: «در محضر آن حضرت بودم، ناگاه یکى از دختران امام حسین وارد شد، حضرت فرمودند: مرحبا! آنگاه او را مورد نوازش و مهربانى قرار داده و بوسید. فرمود: حقراللّه من حقرکم و انتقم ممن و ترکم و خذل اللّه من خذلکم و لعن اللّه من قتلکم و کان اللّه لکم ولیاً و حافظاً و ناصراً فقد طال بکاء الانبیاء و الصدیقین و الشهداء و ملائکة السماء ثم بکى و قال یا أبا بصیر اذا نظرت الى ولد الحسین أتانى مالا أملکه بما اوتى الى ابیهم و الیهم یا ابا بصیر ان فاطمة لتبکیه؛(9)
خداوند کوچک و پست گرداند کسى را که شما را تحقیر کرد و انتقام گیرد از کسى که نسبت به شما ستم روا داشت و خوار گرداند آن که را که شما را خوار کرد.- خداوند لعنت کند کسانى را که پدران شما را به شهادت رساندند. خداوند متعال سرپرست و نگهدار و یاور شماست. همانا پیامبران، صدیقان، شهدا و فرشتگان الهى بر حسین فراوان گریستند. آنگاه خود حضرت گریه کردند و فرمودند: اى ابو بصیر هر زمان چشمم به یکى از فرزندان و نسل حسین مى‏افتد به خاطر آن حادثه‏اى که براى پدرشان و یارانش پیش آمد حالتى به من دست مى‏دهد که نمى‏توانم تاب بیاورم. اى ابوبصیر حتى فاطمه (ع) نیز بر فرزندش حسین مى‏گرید.
معاویه بن وهب یکى دیگر از یاران امام صادق (ع) مى‏گوید: «روز عاشورا خدمت مولاى خودم جعفر بن محمد (ع) رسیدم و آن حضرت را در محراب عبادت و سجده یافتم. انتظار کشیدم تا عبادت آن حضرت پایان یابد. سجده امام بسیار طولانى بود. در حال سجده گریه مى‏کرد و با پروردگار خویش مناجات مى‏نمود و براى خود و برادران و زایران امام حسین (ع) طلب آمرزش داشت، آنگاه به من فرمود: یا وهب زر الحسین من بعید أقصى و من قریب أدنى و جدد الحزن علیه و اکثر البکاء علیه...الى أن قال... ثم بکى الصادق (ع) حتى أخضلت لحیته بدموعه و لم یزل حزیناً کئیباً طول یومه ذلک و أنا ابکى لبکائه و أحزن لحزنه؛ (10) پسر وهب! حسین را از راه دور و نزدیک زیارت کن، اندوه و حزن خود را تجدید و زیاد گریه کن. آنگاه خود امام (ع) بسیار گریستند، به گونه‏اى که قطرات اشک محاسن مبارکشان را فرا گرفت. آن روز تا پایان محزون و اندوهناک بود. من نیز همراه آن حضرت گریستم و بر اندوه ایشان اندوهناک بودم».
زید شحام مى‏گوید: «همراه جماعتى از اهل کوفه در خدمت امام صادق (ع) بودیم. یکى از شعراى عرب به نام جعفر بن عفان وارد شد. آن حضرت او را احترام نموده و در نزدیک خود جاى داد، آنگاه فرمود اى جعفر! عرض کرد: لبیک! به فدایت گردم. فرمودند به من گفته‏اند که تو اشعار نیکى درباره حسین (ع) سروده‏اى. عرض کرد: آرى. فرمود: اشعار خود را بخوان. او شعر مى‏خواند و امام و اطرافیان مى‏گریستند، به گونه‏اى که قطرات اشک بر صورت و محاسن آن حضرت جارى بود. سپس امام فرمودند: یا جعفر و اللّه لقد شهدت ملائکة اللّه المقربین هاهنا یسمعون قولک فى الحسین و لقد بکوا کما بکینا أو اکثر و لقد أوجب اللّه تعالى لک یا جعفر فى ساعته الجنة یأسرها و غفراللّه لک»؛ (11) اى جعفر! فرشتگان الهى حضور دارند و صداى تو را شنیدید و چنانکه ما گریه کردیم، آنها نیز گریستند بلکه بیشتر از آن. خداوند در این ساعت براى تو بهشت را واجب کرده و تو را ببخشد.
ابن قولویه مى‏گوید: «هرگز دیده نشد که نام امام حسین (ع) در نزد امام صادق برده شود و آن روز بر لب مبارکش خنده مشاهده شود».
امام صادق (ع) فرمود: «حسین مایه عبرت و گریه هر مؤمنى است»؛ «ان البکاء و الجزع مکروه للعبد فى کل ما جزع ما خلا البکاء على الحسین بن على (ع) فانه فیه مأجور». (12)
مرحوم محدث قمى نوشته است: «ابوهارون مردى نابینا و شاعرى توانا و از اصحاب امام صادق (ع) بود و گاهى براى امام حسین مرثیه مى‏خواند او مى‏گوید: روزى خدمت امام صادق (ع) رسیدم، فرمود: ابوهارون از آن شعرهایى که در مرثیه جدم سروده‏اى براى ما بخوان. عرض کردم: اطاعت مى‏شود. آن حضرت فرمود: بگویید زنها هم پشت پرده بیایند و استفاده ببرند. ابوهارون اشعار خود رإ؛خ‏خّ‏ّ که تازه سروده بود آغاز کرد با آن پنج مصرع بیشتر نبود، غلغه‏اى از خانه امام صادق 7 بلند شد و اشک از چشمان مبارک امام جارى بود، شانه‏هاى مبارکش به شدت حرکت مى‏کرد و فریاد ناله و گریه از منزل به گوش مى‏رسید.
أمرر على جدت الحسینفقل لا عظمه الزکیّةءأعظماً لازلت منو طفاء ساکبة رویةو اذا مررت بقبره‏فاطل به وقف المطیةو أبک المطهر للمطهرو المطهرة النقیةکبکاء معولةأتت‏یوماً لواحدها المنیة (13)
اى باد صبا! گذر کن به قبر حسین و پیام دوستان و عاشقان او را برسان.
اى باد صبا پیام ما را به استخوانهاى مقدس و پاک حسین برسان.
بگو، اى استخونها! شما همیشه با اشک دوستان حسین سیراب هستید.
این اشکها مى‏ریزند و شما را سیراب مى‏کنند. اگر یک روزى شما را از آب منع کردند و اگر حسین را با لب تشنه شهید کردند این شیعیان و دوستان، اشک خود را نثار شما مى‏کنند. اى باد صبا! اگر از جسد این پاکان گذر کردى، تنها به رساندن پیام قناعت مکن؛ بلکه آنجا مرکبت را نگهدار، خیلى هم بایست، و یاد مصایب حسین را در خاطرت زنده کن و اشک بریز، مانند آن زنى که یک فرزند بیشتر ندارد، او چگونه در مرگ تنها فرزندش اشک مى‏ریزد، تو هم آن گونه اشک بریز و گریه کن براى آن انسان پاک، فرزند پاک و مادر پاک.
4. امام کاظم و امام على بن موسى الرضا (ع)
دوران امام کاظم (ع) دوران فشار و مراقبت بنى عباس بود. از این رو آن حضرت بیشتر زندگى خود را در زندان سپرى نمود. عزاداریها رونق و نمودى نداشت. با فرا رسید ایام عاشورا آن حضرت محزون و غمناک بود و آن روز را، روز غم، اندوه و گریه مى‏دانست. امام رضا (ع) مى‏فرماید: «کان ابى اذا دخل المحرم لایرى ضاحکاً و کانت الکابة تغلب علیه حتى تمضى منه عشرة ایام فاذا کان الیوم العاشر منه کان ذلک الیوم یوم مصیبة و حزنه و بکائه»؛ (14) با فرا رسیدن ماه محرم پدرم موسى بن جعفر با چهره خندان دیده نمى‏شد و حزن و اندوه سراسر وجودش را فرا مى‏گرفت تا روز دهم فرا مى‏رسید. آن روز روز مصیبت، اندوه و گریه آن حضرت بود.
دعبل خزاعى از شعراى بزرگ و علاقمند به اهل بیت پیامبر (ص) است. وى در سال 198 در شهر مرو به خدمت امام رضا (ع) رسید. او مى‏گوید: «در شهر مرو بر آقایم على بن موسى الرضا (ع) وارد شدم در حالى که یاران آن حضرت پیرامون او نشسته بودند. حزن و اندوه از چهره امام پیدا بود. با ورود من به مجلس فرمود: خوشا به حالت اى دعبل که ما را به وسیله دست و زبانت یارى مى‏نمایى! آنگاه مرا احترام نموده و در نزد خود جاى داد. فرمود: دوست دارم که براى من شعر بگویى، این روزها، روز حزن و اندوه ما اهل بیت (ع) و روز شادى دشمنان ما بویژه بنى امیه است؛ فان هذه الایام ایام حزن کانت علینا اهل بیت و ایام سرور کانت على اعدائنا خصوصاً بنى امیه ثم انه نهض و ضرب ستراً بیننا و بین حرمه و أجلس أهل بیته من وراء الستر لیبکوا على مصاب جدهم الحسین ثم التفت الى و قال یا دعبل ارث الحسین فانت ناصرنا و مادحنا ما دمت حیاً قال دعبل فاستعبرت و سالت دموعى و أنشات.
أفاطم لو خلت الحسین مجدلا و قد مات عطشاناً بشط الفرات...و بکى الامام الرضا حین أنشد دعبل القصیدة و بکت معه النسوة و الاطفال. (15)
پس از آن امام رضا (ع) پرده‏اى را جهت حضور خانواده در مصیبت‏ جدشان حسین (ع) آویزان کرد و به من فرمود: اى دعبل مرثیه‏سرایى کن. تا تو زنده هستى یاور و ستایشگر اهل بیت پیامبر (ص) خواهى بود! آنگاه گریستم به گونه‏اى که قطرات اشک بر صورتم جارى شد و این شعر را سرودم.
أفاطم لو خلت....
امام رضا (ع) و خانواده و فرزندان آن حضرت به شدت گریستند».
نمونه ‏هایى که از سیره امامان ارایه مى‏شود، گویاى این واقعیت است که بزرگان دین با همه سختیها و دشواریها، عزادارى سالار شهیدان را پاس داشته و از آن به خوبى نگهدارى مى‏نمودند؛ اگر چه در سیر تحول تاریخى آن فراز و نشیبهایى بسیارى دیده مى‏شود.
5. امام جواد، امام هادى، امام حسن عسگرى و امام زمان -(س)
در عصر امام جواد (ع) عزادارى براى امام حسین (ع) به صورتى آشکار در منازل علویان برگزار مى‏شد، اما پس از معتصم عباسى دیگر جانشینان وى از اقامه عزادارى و حتى از زیارت قبور امامان و شهیدان کربلا به شدت جلوگیرى کردند.
امام هادى (ع) در محیطى خفقان‏آور زندگى مى‏کرد. متوکل عباسى - حاکم وقت - دشمنى خاصى با امام و شیعیان آن حضرت داشت. وى به اندازه‏اى در زشتکارى پیش رفت که قبر امام حسین (ع) را ویران ساخت و آثار آن را از میان برد. (17)
ابوالفرج اصفهانى مى‏گوید: «متوکل نسبت به خاندان ابوطالب بسیار سخت گیر بود و به شدت از رفتار و اعمال علویان مراقبت مى‏کرد، بغض و کینه فراوانى از ایشان در سینه داشت و بر این اساس تهمتهاى ناروایى به آنان نسبت مى‏داد. سخت‏گیرى متوکل به جایى رسید که هیچ یک از خلفاى پیش به اندازه وى تندروى نکرده بودند. به دستور وى قبر امام حسین (ع) را تخریب کردند به طورى که هیچ آثارى از آن بر جاى نماند. وى‏ پایگاههایى در مسیر قبر آن حضرت ساخته بود تا هر کسى را که به زیارت آن حضرت مى‏رود دستگیر و مجازات نمایند». (18)
این وضعیت تا عصر امامت امام حسن عسکرى استمرار داشت اما شیعیان و علویان هرگز ترس به خود راه ندادند و همواره در طول تاریخ با ستمگران اموى و عباسى مبارزه کردند خواه از راه مبارزه مثبت و یا منفى؛ از راه زیارت قبور و نفرین بر کشندگان آنان، یا از راه عزادارى و گریه بر مظلومیت شهیدان بویژه شهداى کربلا.
بى شک امام زمان - سلام اللّه علیه - سیره پدران بزرگوار خود را استمرار بخشیده و بر جد بزرگش حسین بن على (ع) مى‏گرید. چنان که در زیارت ناحیه مقدسه آمده است که آن حضرت خطاب به جدشان امام حسین - سید شباب اهل الجنه - مى‏فرماید: «لاندبنک صباحاً و مساًء و لا بکین علیک بدل الدموع دماً»؛ (19) هر صبحگاه و شامگاه بر تو اى جد بزرگوار مى‏گریم و آن چنان گریه مى‏کنم که به جاى اشک خون از چشمانم جارى شود. و این شیوه تا ظهور حضرتش ادامه خواهد داشت و انشاءاللّه با ظهورش جهان را پر از عدل و داد نموده و ریشه ظلم و ظالمان را از جهان خواهد کند.
--------------------------------------------------------------------------------
(1) - مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 179، فصل فى کرعه و صبره و بکائه (ع).
(2) - همان، ج 4، ص 180، همان فصل.
(3) - همان.
(4) - همان.
(5) - همان.
(6) - کامل الزیارات، ص 174 باب 71، ثواب من زار الحسین (ع) یوم العاشورا و مصباح المتهجد، زیارت‏
(7) - مصباح المهتجد، ص 713.عاشورا.
(8) - همان.
(9) - کامل الزیارات، باب 28، ص 88 و بحارالانوار، ج 45، ص 208، باب ما ظهر یعد شهادة الحسین(ع).
(10) - تاریخ النیاحة على الحسین، ص 157.
(11) - بحارالانوار، ج 44، ص 282، باب و تاریخ النیاحة على الحسین، ص 160.
(12) - همان، ج 44، ص 291، باب ثواب البکاء على مصیبة و کامل الزیارات، ص 100.
(13) - نفس المهموم، محدث قمى ص 46 و حماسه حسینى، مرتضى مطهرى، ص 280.
(14) - امالى، صدوق، مجلس 27 و بحارالانوار، ج 44، ص 284، ثواب البکاء على مصیبة.
(15) - بحارالانوار، ج 45، ص 257، باب من قیل من المراثى فیه و تاریخ النیاحة على الحسین (ع)، ص 164.
(17) - کامل ابن اثیر، ج 5، ص 287 ذکر ما فعله المتوکل لمشهد الحسین بن على ابن ابیطالب (ع) و زندگى‏
(18) - مقاتل الطالبین، ص 478، ذکر ایام متوکل جعفر بن محمد المعتصم.تحلیلى‏
(19) - بحارالانوار، ج 98، ص 320، باب کیفیة زیارة الحسین (ع) یوم عاشوراء.