پرسشگر گرامی باسلام و تشکر از ارتباط با این مرکز.
در این باره رویکردهای مختلفی مطرح است که به برخی از آن ها اشاره می شود:
بهشت و دوزخ، در باطن و درون این جهان اند. ما آسمان و زمین را با چشم خود می‏بینیم؛ اما عوالمی را که درون این جهان قرار دارند، نمی‏بینیم. اگر دید و درک دیگری داشتیم، می‏توانستیم آن را ببینیم.
عالم آخرت و بهشت و دوزخ، چیره بر این عالم است و این جهان درون آن قرار گرفته است؛ درست همانند جنین که درون عالم دنیا است. اگر می‏بینیم قرآن می‏گوید: وسعت بهشت به اندازه وسعت آسمان‏ها و زمین است، به جهت آن است که انسان چیزی وسیع‏تر از آسمان و زمین نمی‏شناسد تا مقیاس سنجش قرار داده شود. (1)
برخی بر آن اند که بهشت در بالای آسمان‏ها، و جهنم در طبقه هفتم زمین است. از این رو، گفته اند: «این که بهشت و دوزخ آفریده شده‏اند، مورد قبول جمهور مسلمانان است؛ اما این که جایگاه آن‏ها کجا است، از روایات چنین استفاده می‏شود که بهشت بالای آسمان‏های هفتگانه، و دوزخ در طبقه هفتم زمین است». (2)
ولی برخی دیگر بر آن اند که بهشت و جهنم، دو جهان مستقل از جهان دنیا هستند و هر کدام برای خود احکام و قوانینی دارند. چون بهشت و دوزخ مستقل و جدا از آسمان و زمین است، پرسش از جایگاه این دو، غیر صحیح است؛ به دیگر سخن، بهشت و دوزخ از گونه جهان دنیا نیستند تا سؤال شود در کجای دنیا قرار دارند. پس جایگاه دارند؛ اما نه در آسمان و زمین دنیا. (3)
گفتنی است که بهشت و جهنم، درون دنیا قرار دارند و حجاب‏های عالم دنیا مانع از مشاهده آن‏ها می‏شود؛ ولی اولیاءاللَّه می‏توانند آن‏ها را ببینند و پیامبر اسلام(ص) به هنگام معراج که از هیاهوی مردم جهان دور بود، با چشم ملکوتی خود توانست گوشه‏ای از بهشت را در جهان بالا و باطن این عالم مشاهده کند؛ حتی برای اولیای خدا ممکن است در جذبه‏های خاص معنوی روی زمین نیز گاهی آن‏ها را ببینند؛ چنان که در کربلا هنگامی که اصحاب و یاران امام حسین(ع) اعلام وفاداری کامل به حضرت کردند و از ترک میدان کربلا و شکستن بیعت سرباز زدند، امام(ع) برای آن‏ها دعای خیر کرد و پرده‏ها را از جلوی چشمان آنان کنار زد و نعمت‏های بهشتی را که خداوند به آنان بخشیده بود، با چشم خویش دیدند و امام(ع) منازل و جایگاه شان را به آن‏ها معرفی نمود.(4)

پی‌نوشت‏ها:
1. ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 6، ص 341، نشر دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1383 ش.
2. محمد تقی فلسفی، معاد از نظر روح و جسم، ج 3، ص 255، نشر معارف اسلامی، تهران، 1365 ش.
3. جعفر سبحانی، منشور جاوید، ج 9، ص 373، نشر توحید، قم، 1360 ش.
4. ناصر مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ج 3، ص 95، نشر دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.