دعا

با سلام و تشکر به خاطر ارتباط تان با اين مرکز.
از نظر اسلام، دعا آدابي دارد، که موجب کمال دعا، والايي و رفعت مرتبه و فزوني تأثير گذاري آن مي‌شود. امام صادق (ع) مي‌فرمايد: « آداب دعا را حفظ کن و ببين چه کسي را مي‌خواني و چگونه مي‌خواني و براي چه مي‌خواني».(1)
شخصي از امام صادق (ع) سؤال کرد: خدا در قرآن مي‌فرمايد: « ادعوني استجب لکم» ولي او را مي‌خوانيم و اجابت نمي‌شود! حضرت فرمود: آيا خدا خُلف وعده مي‌کند؟ عرض کرد: نه، فرمود: پس علت چيست؟ عرض کرد: نمي‌دانم. حضرت فرمود: هر کس دستورهاي الهي را اطاعت کند و او را با شرايط و آداب دعا کند، خداوند دعايش را مستجاب مي‌کند.(2)
آداب مهم دعا عبارتند از:
1- وضو:
امام علي (ع) مي‌فرمايد: هر گاه کار بزرگي از امور دنيا و دين روي آورد، وضو بگير و دست‌هايت را به سوي آسمان بلند کن.(3)
2- بسم‌الله گفتن:
پيامبر اکرم (ص) مي‌فرمايد: دعايي که آغازش «بسم‌الله الرحمن الرحيم» باشد، هرگز رد نمي‌شود.(4)
3- ثناي الهي:
امام صادق (ع) مي‌فرمايد: در کتاب علي (ع) آمده است: ستايش الهي و درود بر رسول خدا (ص) بايد پيش از درخواست باشد، زيرا اگر يکي از شما براي درخواست نيازي پيش شخصي بيايد، وي دوست دارد پيش از بيان درخواست، از او به خوبي ياد شود.(5)
دعا کننده با ستايش الهي، معرفت خود را به خداوند آشکار مي‌کند. دعايي که پيش از آن ستايش الهي نباشد، نافرجام مي‌ماند.(6)
4- صلوات فرستادن:
پيامبر و اهل بيت او گل‌هاي سرسبد آفرينش‌اند. در روايات توصيه شده که آغاز و پايان دعا با صلوات بر آن بزرگواران همراه باشد، تا به يُمن نام مبارک شان دعاها اجابت شوند.
امام علي مي‌فرمايد: بر محمد و آل او درود بفرستيد، که خداوند بر اثر ياد محمد و پاسداشت حرمت او دعاي تان را مي‌پذيرد.(7)
حضرت اين نکته را با لطافت ويژه‌اي چنين بيان فرمود:
هر گاه از خداوند حاجتي خواهي، با درود فرستادن بر پيامبرش آغاز سخن کن، آن گاه حاجتت را بخواه که خداوند بزرگوارتر از آن است که دو حاجت از او خواسته شود و او يکي [درود فرستادن بر پيغمبر] را اجابت و ديگري را رد کند.(8)
5- يقين به اجابت دعا:
يکي از آداب دعا آن است که دعا کننده به اجابت آن يقين داشته باشد و با شک و ترديد خدا را نخواند. امام صادق مي‌فرمايد:
«اذا دعوت فظن ان حاجتک بالباب؛ هر گاه دعا کردي، گمان کن که حاجتت نزد تو حاضر است».(9)
در ذيل آية «فليؤمنوا بي؛(10) به من ايمان آوريد». از حضرت صادق روايت شد: «معناي آيه آن است که بدانند من قدرت دارم هر چه را بخواهند، عطا کنم».(11)
علامه طباطبايي در اين مورد مي‌گويد: دعا کردن با ترديد و نااميدي، بيانگر ندانستن خواست حقيقي و جدي است.(12)
6- تصميم جدّي بر دعا و درخواست:
يکي ديگر از آداب دعا، توجه قلبي به آن است. امام صادق مي‌فرمايد:
«رسول خدا از خدا طلب باران کرد، باران آمد، تا جايي که گفتند. غرق مي‌شويم؛ اصحاب عرض کردند: اي رسول خدا! يک بار ديگر نيز براي ما طلب باران کردي، ولي باران نيامد. اما دومين بار باريد، حضرت فرمود: اولين بار که دعا کردم، تصميم جدي به آن نداشتم اما سپس که دعا کردم، تصميم جدي داشتم».(13)
امام صادق مي‌فرمايد: «دعايي که از روي بي‌توجهي باشد، مستجاب نمي‌شود، پس از صميم دل به خدا توجه کن و بعد به استجابت دعا يقين داشته باش».(14)
7- اصرار بر دعا:
از بعضي روايات برمي‌آيد که اصرار و پافشاري بر دعا، افزون بر مطلوب بودن، زمينه ساز برآوردن حاجت است. امام باقر (ع) مي‌فرمايد:« به خدا قسم! بنده‌اي در دعاي خود اصرار نمي‌کند مگر آن که خداوند دعايش را مستجاب مي‌کند.»(15) امام علي مي‌فرمايد: «دعا سپر مؤمن است. هر گاه دري را زياد بکوبي، برايت گشوده مي‌شود».(16)
گفت پيغمبر که چون کوبي دري عاقبت زان در برون آيد سري
8- نام بردن حاجت و نياز:
امام صادق مي‌فرمايد: «خداوند مي‌داند که بنده‌اش چه مي‌خواهد، هر گاه به درگاهش دعا مي‌کند اما دوست دارد. حاجت‌ها به درگاهش شرح داده شود، پس هرگاه دعا کردي، حاجتت را نام ببر».(17)
9- عموميت و همگان را دعا کردن:
رسول خدا مي‌فرمايد: «هر گاه يکي از شماها دعا مي‌کند، همه را دعا نمايد، زيرا در اين صورت به اجابت نزديک‌تر است».(18)
امام رضا (ع) اين‌گونه دعا مي‌کرد: «اغْفِرلي لمَن في مشارق الْأرض و مغاربها مِن المؤمنين و المؤمنات؛ خدايا! در مشرق و مغرب عالم، هر مرد و زني که ايمان دارد، او را بيامرز».(19)
امام سجاد (ع) در دعاي ابو حمزه مي‌گويد: «خدايا! بزرگ و کوچک ما، زن و مرد، دور و نزديک، شهر و روستايي، همه را بيامرز».
10- گرد آمدن براي دعا:
امام صادق مي‌فرمايد:« اگر چهل نفر براي دعا گرد آيند، و خدا را بخوانند، خداوند دعاي آن‌ها را مستجاب مي‌کند. اگر چهل نفر نبودند و چهار نفر بودند و ده بار خداوند را بخوانند، دعاي شان را اجابت مي‌کند. اگر چهار نفر نباشند و يک نفر باشد که چهل مرتبه خدا را بخواند، دعايش را اجابت مي‌کند».(20)
11- دعا براي ديگران:
امام باقر (ع) مي‌فرمايد: «زودترين دعايي که به اجابت مي‌رسد، دعاي برادر ديني براي برادرش در نبود اوست. در اين صورت فرشته‌اي که گماشته اوست مي‌گويد: آمين، و براي تو دو چندان آن است».(21)
علي بن ابراهيم از پدرش نقل مي‌کند: عبدالله بن جندب را در عرفات ديدم. پيوسته دست‌هايش به سوي آسمان بلند و اشک‌هايش جاري بود، به او گفتم: وقوفي بهتر از وقوف تو نديدم، گفت: به خدا سوگند! جز براي برادران ديني خود دعا نکردم، زيرا از امام کاظم (ع) شنيدم که فرمود:
هر کس براي برادران ديني خود، در نبودش دعا کند، از عرش به او ندا مي‌شود: صد هزار برابر آن براي تو باد!
پس خوش نداشتم صد هزار دعاي تعهد شده را به خاطر يک دعا از دست بدهم، که نمي‌دانم آن يک دعا به اجابت مي‌رسد يا نه.(22)
خدا به حضرت موسي (ع) وحي کرد: «مرا به زباني که گناه نکرده باشد بخوان، موسي گفت: مرا چنين زباني کجاست؟ فرمود: مرا به زبان غير خود بخوان».(23)
مولوي مي‌گويد:
گر نداري تو دم خوش در دعا رو دعا مي‌خواه از اخوان الصفا
بهر اين فرمود با موسي خدا وقت حاجت خواستن اندر دعا
کاي کليم الله! ز من مي جو پناه با دهاني که نکردي تو گناه
گفت موسي: من ندارم آن دهان گفت: ما را از دهان غير خوان
آن دهاني که نکردستي گناه و آن دهان غير باشد عذر خواه(24)
12- دعا در وقت‌ها و مکان‌هاي خاص:
يکي از آداب دعا، استفاده از فرصت‌هاي مناسب است. رسول خدا مي‌فرمايد: «بهترين وقت براي دعا، سحر است».(25) دعا در زير ناودان طلا و نزد حجرالاسود و داخل کعبه و روي صفا و مروه و در مشعرالحرام و هنگام ديدن خانه خدا توصيه شده است.(26)
13- دست بلند کردن در حال دعا:
امام باقر (ع) فرمود:
«بنده‌اي که دستش را به سوي خدا بلند کند و بگشايد، خدا را شرم آيد که آن را تهي برگرداند. هر چه بخواهد از فضل و رحمتش در آن مي‌گذارد، پس هنگامي که دعا مي‌کنيد، پيش از آن که دست را فرو آريد، بر سر و روي خود بکشيد».(27)
14- کوچک نشمردن دعا:
امام علي مي‌فرمايد: «خداوند اجابتش را در دعا مخفي کرده است، پس هيچ دعايي را کوچک نشماريد. چه بسا همان دعا به اجابت برسد و تو نداني».(28)
15- زياد نشمردن نياز و حاجت:
امام باقر مي‌فرمايد: «آن چه را از خدا مي‌خواهيد بزرگ ندانيد. آن چه نزد خداست، از آن چه تصور مي‌کنيد بيش‌تر است».(29)
16- عجله نکردن:
از امام صادق روايت است: « مؤمن همواره در خير و رحمت الهي به سر مي‌برد، تا وقتي که عجله نکند تا نوميد شود و دعا را ترک کند».(30)
17- اظهار ناتواني و کرنش:
توصيه به اظهار عجز و زاري در دعا به گونه‌هاي مختلف در روايات آمده است. امام علي مي‌فرمايد: «با حالت ذلت و فروتني و ثناگويي و خشوع درخواست کنيد».(31)
18- توسل:
يکي از آداب دعا، توسل جستن به اهل بيت است. پيامبر اکرم خطاب به علي (ع) مي‌فرمايد:
«امامان از فرزندان تواند. به برکت آنان به امتم باران مي‌رسد . دعاي شان مستجاب مي‌شود .بلا از آنان دفع مي‌گردد».(32)
19- نوميد نبودن از اجابت:
امام علي مي‌فرمايد: «تأخير در اجابت تو را مأيوس نکند».(33)
20- دعا کردن در همه حال:
امام صادق مي‌فرمايد:
«جدم مي‌فرمود: در دعا پيش دستي کنيد. [پيش از آن که گرفتار شويد، دعا کنيد] زيرا چون بنده‌اي بسيار دعا کند و بلايي به او برسد و به دنبالش دعا کند، گفته شود: آوازي آشنا است اما چون بسيار دعا نکند و بلايي به او رسد و دنبالش دعا کند، به او گفته مي‌شود: تا امروز کجا بودي»؟(34)
21- گريه:
يکي از آداب مهم دعا، گريه و تضرع است. امام علي مي‌فرمايد:«گريه و ترس از خدا، يکي از احسان‌ها و رحمت‌هاي خداست. اگر داراي آن شديد، مغتنم و مفيد بشماريد و دعا کنيد. اگر در يک ملت و جمعيتي، کسي بگريد، خداوند بر تمام آن ملت ترحم مي‌فرمايد».(35)
امام باقر مي‌فرمايد:« هر گاه بدنت به لرزه درآمد و اشکت جاري شد، حاجتت را از خدا بخواه».(36)
به اندازه‌اي گريه در اجابت دعا تأثير دارد که فرموده‌اند دعا کننده به هر کيفيت که ممکن است خود را به گريه وادارد. اسحاق بن عمار گويد: به امام صادق عرض کردم: چه بسا دعا مي‌کنم و آرزو دارم که در حال دعا، گريان باشم اما نمي‌توانم گريه کنم، در آن وقت، جمعي از خويشان خود را که از دنيا رفته‌اند ياد مي‌کنم، تا گريان شوم! آيا مي‌توانم اين گريه را وسيله قرار بدهم و دعا بکنم؟ حضرت فرمود: «نعم، فتذکرهم، فاذا رَقَقْت فابک و ادْعُ ربَّک...؛ آري، ايشان را به خاطر آر. اگر رقت قلب پيدا کردي، براي خدا گريه کن و دعا نما».(37) يعني با ياد گذشتگان، زمينه گريه را فراهم کن و آن را وسيله گريه و تضرع براي خدا قرار ده.
22- پنهاني دعا کردن:
قرآن مجيد فرمان داده:« ادعُوا ربَّکم تضرعاً و خفية؛ خداي خود را با زاري و پنهاني بخوانيد.»(38) نيايش در پنهاني، اخلاص آن را بيش‌تر حفظ مي‌کند، از اين رو امام رضا (ع) مي‌فرمايد: «يک دعا پنهاني با هفتاد دعاي آشکار برابر است».(39) قرآن مجيد دعا زکريا (ع) را چنين توصيف مي‌کند: «اذْ نادي رَبَّه نداءً خفّياً؛ آن گاه که پروردگارش را آهسته صدا زد».(40)
در پايان تذكر اين مطلب را سودمند مي بينيم كه:
گاهي دعا به اجابت مي‌رسد، اما مقدمات تحقق آن فراهم نيست و يا مصالحي اقتضا مي‌کند انجام آن به تأخير بيفتد. حضرت موسي(ع) به خدا عرض كرد : «پروردگارا، تو به فرعون و طرفدارانش زيورها و مال فراوان داده اي. او مردم را از راه تو گمراه مي‌کند.
خدايا! اموال شان را نابود ساز و آنان را به عذاب دردناک گرفتار نما! » خداوند در پاسخ فرمود: موسي دعايت را اجابت نمودم. اما در روايت آمده است که ميان دعاي حضرت موسي(ع) تا غرق شدن فرعون، چهل سال طول کشيد!».(41)
حضرت ابراهيم(ع) فرزند نداشت. ده‌ها سال دعا و تضرّع نمود تا اين که در 99 سالگي در حالي که پير شده و موهاي او سفيد گشته بود، خدا حضرت اسماعيل را به او داد.(42)
حضرت سليمان پيامبر که حدود هزار سال عمر کرد، صدها سال دعا کرد تا خداوند به او فرزندي دهد و نسل او تداوم يابد، ولي سرانجام بدون داشتن فرزند از دنيا رفت. آيا مي‌توان گفت خداوند پيامبرانش را دوست نداشت و آن‌ها پيش خدا ارزش نداشتند وگرنه حاجت پيامبرش سليمان را اجابت مي‌کرد؟!
دوست عزيز ! دنيا عرصه امتحان و محل ظهور و بروز استعدادهاي دروني و افکار و عقايد قلبي است. يکي از راه‌هاي امتحان، قرار گرفتن در ميدان شدايد و سختي‌ها و تأخير افتادن اجابت دعاها است. از خدا بخواهيم که ما را در همه آزمون هايش موفق و ثابت قدم نگه دارد. حُسن ظن و اعتماد به خدا کليد بسيار از درهاي قفل شده زندگي و خوشبختي‌ها است. خداوند حُسن ظن و اعتماد داشته باشيد. او نسبت به بندگانش بسيار مهربان است. خير و سعادت را گاهي در قالب سختي‌ها و مشکلات ظاهر مي‌سازد و گاهي در لباس آسايش و نعمت ها. خدا به علم نامحدود خويش مي‌داند که صلاح و رستگاري چه کسي از بندگان مؤمنش در ميدان مشکلات و مصايب نهفته است و کدام يک از آنان بايد در رفاه و نعمت‌ها آن را جستجو کنند. پس باور داشته باشيم که در صورت انجام تکاليف و وظايفي که خداوند براي اهل بلا و مشکلات يا رفاه و نعمت‌ها قرار داده، هر وضعيتي براي ما پيش آيد، خير و خوشبختي ما در همان نهفته است.
پي‌نوشت‌ها:
1. بحارالانوار، ج 90، ص 322.
2. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 20.
3. همان، ج 95، ص 159.
4. سفينة البحار، ج 1، ص 446.
5. کافي، ج 2، ص 7.
6. بحارالانوار، ج 90، ص 317.
7. همان، ص 309.
8. نهج البلاغه، فيض الاسلام، قصار 353.
9. اصول کافي، ج 4، ص 221.
10. اعراف (7) آيه 180.
11. الميزان، ج 2، ص 43.
12. همان، ص 37.
13. کافي، ج 4، ص 222.
14. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 7.
15. کافي، ج 4، ص 224.
16. همان.
17. همان، ص 225.
18. همان، ص 243.
19. بحارالانوار، ج 49، ص 117.
20. کافي، ج 4، ص 242.
21. همان، ص 270.
22. همان، ص 271.
23. عدة الداعي، ص 135.
24. مثنوي، دفتر سوم، بيت 184-179.
25. کافي، ج 4، ص 227.
26. بحارالانوار، ج 90، ص 349.
27. الميزان، ج 2، ص 38.
28. الخصال، ص 209.
29. مکارم الاخلاق،‌ج 2، ص 97.
30. بحارالانوار، ج 90، ص 374.
31. همان، ج 74، ص 341.
32. همان، ج 36، ص 232.
33. نهج البلاغه، نامه 31.
34. کافي، ج 4، ص 220.
35. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 111.
36. همان.
37. کافي، ج 2، ص 438.
38. اعراف (7) آيه 55.
39. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 7.
40. مريم (19) آيه 3.
41. اصول كافي، ج 4، ص 245.
42. تفسير نمونه، ج 11، ص 101، پاورقي.